Pika Turistike Qyteti

Kalaja e Menglit ndodhet pranë fshatit me të njëjtin emër, rreth 10 kilometra në lindje të qytetit të Elbasanit, përgjatë rrugës nacionale që lidh Elbasanin me Librazhdin. E ngritur mbi një kodër dominuese që zotëron peizazhin përreth, kjo kala përfaqëson një nga fortifikimet karakteristike të periudhës së perandorit bizantin Justinian I (527–565).

Pozicioni strategjik i saj nuk ishte i rastësishëm. Nga kjo lartësi kontrolloheshin të gjitha lëvizjet përgjatë rrugës së lashtë Egnatia, një nga arteriet më të rëndësishme tregtare dhe ushtarake të kohës, që përshkonte territorin e Shqipërisë së sotme në drejtim të Lindjes.

Kalaja shërbente si pikë vrojtimi dhe mbrojtjeje, duke garantuar sigurinë e udhëtarëve dhe lidhjen ndërmjet qendrave të tjera fortifikuese të zonës.

Struktura ndjek tiparet arkitektonike të ndërtimit justinian, me mure guri të lidhura me llaç gëlqeror dhe me shfrytëzimin e terrenit natyral për mbrojtje. Pozicioni i saj i ngritur e bënte të vështirë pushtimin dhe i siguronte një pamje të plotë mbi luginën e Shkumbinit.

Edhe pse sot kanë mbetur vetëm gjurmë të mureve rrethuese dhe themeleve, Kalaja e Menglit mbetet një dëshmi e vyer e historisë së hershme të zonës së Elbasanit. Ajo ruan vlera të rëndësishme historike, arkeologjike dhe kulturore, duke dëshmuar për rolin strategjik që kjo trevë ka pasur në mbrojtjen dhe zhvillimin e rrugës Egnatia gjatë antikitetit të vonë.

Bashkia e Elbasanit ofron një pasuri të jashtëzakonshme historike dhe kulturore, ku një nga dëshmitë më të rëndësishme të lidhjes së qytetit me botën antike është Via Egnatia. Kjo rrugë, arterie kryesore e periudhës iliro-romake, ka kaluar përmes territorit të sotëm të Bashkisë, duke lidhur pika strategjike dhe tregtare, dhe duke lënë gjurmë të gjalla të historisë që sot mund të eksplorohen nga vizitorët.

Në fshatin Byshek, i njohur në burimet osmane si Buzurshek, janë zhvilluar dy beteja historike kundër Perandorisë Osmane. Në vitet 1432–1433, Gjergj Arianiti arriti fitore ndaj ushtrisë osmane të komanduar nga Ali Bej Evrenozi, duke shënuar fitoren e parë pas disfatës së Ballkanit në Fushë Kosovë. Më vonë, në vitin 1466, Gjergj Kastrioti Skënderbeu përballoi ushtrinë e Sulltan Mehmetit II, në përpjekje për të ndalur rrethimin e Krujës.

Rruga vazhdonte drejt fshatit Shushicë dhe më pas përmes një pylli të dendur me pisha, derisa peizazhi hapet në Fush-Buall. Këtu vizitorët mund të shohin dy ura iliro-romake të ruajtura në gjendje të shkëlqyer, gjurmë të dy urave të tjera antike dhe kalimin mbi përroin e Gostimës përmes një ure pasarelë të përshtatur për kalimtarë.

Përmes itinerarit turistiko-historik, rruga e Egnatias lidhet me stacionin antik Ad Quintum në Bradashesh, i cili përkon me kompleksin e nimfeut romak, dëshmi e jetës së trevës që nga periudha e bronzit të hershëm. Rruga vijonte drejt Scampis, vendi ku sot ndodhet Elbasani, dhe më tej përmes ngushticave të Shkumbinit ngjitej në shpatin e malit të Polisit për të dalë në qafën e Gajorit, stacioni i njohur si Ad Dianam ose Grandavia. Gjurmët e rrugës vazhdojnë në Qukës, ku gjendet stacioni Tres Tabernas ose In Candabia, dhe më pas në lindje të Elbasanit, në fshatin Mirakë.

Në këtë itinerar ruhet trashëgimi e pasur arkitektonike dhe inxhinierike. Ura e Topçiasit, afër Elbasanit, me një gjatësi prej 450 metrash dhe 15 pilastra pesëkëndëshe, është një shembull i mjeshtërisë romake, ndërsa Ura e Haxhi Beqarit, e shekullit II-III pas Krishtit, lidh fshatin Mirakë me zonën e Polisit. Ura e Jagodinës, me harkun e saj veriperëndimor dhe mbetjet e muraturës romake, tregon aftësinë e inxhinierëve të kohës për të krijuar lidhje të qëndrueshme mbi lumenjtë e zonës.

Përveç vlerës historike dhe inxhinierike, Via Egnatia ofron edhe një itinerar turistik të pasur me monumente kulturore dhe arkeologjike. Vizitorët mund të eksplorojnë kështjellat, stacionet romake, monumentet paleokristiane, bazilikat dhe objektet e kultit musliman dhe të krishterë, veçanërisht kisha me piktura të Onufrit nga shekulli XVI. Në qendër të qytetit ngrihet madhështore Kalaja e Elbasanit, që ofron panoramë të jashtëzakonshme mbi qytetin dhe rrethinën.

Via Egnatia në territorin e Bashkisë Elbasanit nuk është vetëm një rrugë e lashtë, ajo është një udhëtim në historinë dhe kulturën e vendit, një mundësi unike për të njohur qytetin, natyrën dhe trashëgiminë e tij të çmuar.

Një udhëtim përmes 2,000 viteve historie në Kalanë e Elbasanit

Në mes të qytetit të Elbasanit, Kalaja ngrihet me krenari, duke ruajtur shekuj historie mbi themelet e saj. Muret e forta dhe kullat mbrojtëse flasin për një të kaluar të gjallë, ku çdo gur mban kujtime të betejave, tregtisë dhe jetës së përditshme të qytetit. Kalaja, e konsideruar një nga më të mëdhatë fushore në Ballkan, ofron një udhëtim ku vizitori ndjen bashkëjetesën e kulturave dhe kohëve të ndryshme, nga periudha Ilire dhe Romake, tek ajo Bizantine dhe Osmane.
Rrugicat e brendshme, portat historike dhe objektet brenda saj të çojnë hap pas hapi drejt vendeve që tregojnë trashëgiminë fetare, kulturore dhe urbane të qytetit. Kur e sheh nga afër, kupton se kjo kala nuk është thjesht një monument, është një udhëtim i gjallë përmes kohës, që lë tek çdo vizitor ndjesinë e madhështisë së së kaluarës dhe lidhjes së saj me jetën e sotme.

Porta Jugore: Hyrja në histori dhe dy çezmat e freskëta

Porta Jugore është hyrja kryesore e kalasë, ndërtuar mbi themele Bizantine, Arbërore dhe Ilire-Romake, dhe rimodeluar gjatë periudhës Osmane. Harku prej guri dhe tullash tregon arkitekturën ushtarake të shekullit XV–XVI dhe mban kujtesën e Rrugës Egnatia, ku pikërisht këtu kalonin karvanët që lidhnin Durrësin me Selanikun dhe Kostandinopojën.
Në këtë portë ndodhen edhe dy cezmat, që ofrojnë ujë të freskët çdo orë të ditës, duke i dhënë një gjallëri të veçantë kalasë, dhe ku vizitorët mund të ndalen për ta shijuar dhe përjetuar freskinë e tij.

Kulla e Sahatit: Simboli i Qytetit

Në mes të mureve të kalasë, Kulla e Sahatit ngrihet krenare, duke dominuar qendrën e Elbasanit.
E ndërtuar në shek. XIX, ajo shërbente si orientim për qytetarët dhe tregtarët.
Kulla ka formë katrore dhe në majë mban orën mekanike të punuar nga mjeshtër vendas.
Ajo përfaqëson fillimin e jetës urbane moderne në Elbasan.

Xhamia Mbret: Trashëgimi e besimit dhe artit

Xhamia Mbret, ndërtuar rreth vitit 1492 nga Sulltan Bajaziti II, është një nga xhamitë më të vjetra në Shqipëri. Kupola qendrore, minarja e hollë dhe afresket e brendshme tregojnë bashkëjetesën fetare dhe pasurinë kulturore të qytetit.

Rruga Egnatia: Gjurma e antikitetit

Rruga Egnatia, ndërtuar nga romakët mbi themelet ilire, kalon ende brenda kalasë. Kalldrëmet origjinale tregojnë se këtu kalonin tregtarë, ushtarë dhe udhëtarë, duke e bërë Elbasanin një qendër të gjallë komunikimi mes Perëndimit dhe Lindjes.

Shtëpia e Aleksandër Xhuvanit: Galeria e Arteve

Shtëpia e gjuhëtarit dhe arsimtarit të njohur Aleksandër Xhuvanit sot funksionon si Galeria e Arteve të Elbasanit. Ndërtesa ruan atmosferën tradicionale me oborr të gurtë dhe dritare druri, dhe ekspozon piktura dhe skulptura nga artistë vendas.

Shtëpia Muze e Kostandin Kristoforidhit

Kjo shtëpi muze prezanton jetën dhe veprën e rilindësit Kombëtar Kostandin Kristoforidhi, përkthyesi i parë i plotë i Biblës në shqip. Dorëshkrime, libra dhe objekte personale tregojnë trashëgiminë e tij gjuhësore dhe kulturore.

Kisha Shën Mëria dhe Banesa e Kongresit të Elbasanit

Në të njëjtin kompleks ndodhen Kisha Ortodokse e Shën Mërisë, Banesa ku u mbajt Kongresi i Elbasanit dhe varri i Kristoforidhit. Këtu u hodhën themelet e shkollës normale shqipe, duke shënuar një moment historik për arsimin dhe kulturën kombëtare.

Rrugicat dhe shtëpitë karakteristike

Vizita përfundon duke ecur në rrugicat me kalldrëm dhe shtëpitë tradicionale elbasanase. Ballkonet prej druri, dritaret e vogla dhe portikët e mbushur me lule krijojnë një atmosferë autentike, ku historia dhe jeta e përditshme bashkohen natyrshëm.
Kalaja fushore e Elbasanit nuk është thjesht një monument, por një dëshmi e gjallë e kulturës dhe shpirtit shqiptar. Udhëtimi përmes saj të lidh me 2,000 vite historie, duke ofruar një pamje të qartë të rëndësisë strategjike, kulturore dhe urbane të qytetit, dhe një përvojë të paharrueshme për çdo vizitor.

Kalaja nuk tregon vetëm historinë, ajo të fton të ndjesh, të imagjinosh dhe të mbash me vete magjinë e një vendi që ka jetuar përmes shekujve.