Traditat dhe Zakonet ndër Shekuj

Gjykuam të fillojmë publikimin e një thesari të vërtetë të qytetit të Elbasanit, siç janë Traditat e zakonet shekullore të tij, të mbledhura e të shkruara nga qytetari i nderuar e folkloristi i qytetit të Elbasanit, Aleks Vini.
Jemi të ndërgjegjshëm e të vetëdijshëm se këto pasazhe në vijimësi, do të jenë tablotë më autoktone të dokumentuara, ndër qytetet më të rëndësishme të Shqipërisë!

  TRADITA  ZAKONORE  TEK  MUSLIMANET

      Të gjithë burrat që nuk martoheshin quheshin gjithmonë “djem”. Ata nuk mund të mbanin sahat e të vishnin rrobat e burrave, por gjithnjë do të rrinin me rrobat e djalërisë, deri në moshën e fundit të pleqërisë. Këta djem nuk mund të rrinin në ambiente me burra për të biseduar, sepse ata nuk mund të quheshin burra, por djem dhe gjithmonë rrinin me djemërinë. Djemëria zgjidhte anëtarët e këshilltarët për punët e veta. Asnjëherë nuk zgjidhej i pari i shtëpisë si anëtar i gjyqit, pasi ai s’mund t’i gëzonte ato të drejta, për sa kohë s’kishte krijuar familje. Në popull këta njerëz quheshin si “të pamëshirshëm” ose “zemërfortë”, apo “trima”.  
      Një djalë që martohej, në atë kohë, vishte jelekun bojë gjaku nga nata e martesës, vinte në brez sahatin me zinxhir të varur në qafë dhe dilte në mjediset e burrave që ishin thirrur atë natë në dasëm, duke u përshëndetur me ta: “Mirëse ju  gjej!’’ Ndërkohë që ata ia kthenin: “Mirë se vjen !’’ Pas kësaj, ai kishte të drejtë të bisedonte me ta, sepse ai nuk ishte më “djalë” por, tashmë, quhej “burrë”. Sahati me zinxhir në qafë dhe jeleku i kuq bënin dallimin midis djalit dhe burrit.

FEJESA

 Kërkesa për fejesë.
 (Vajza kërkon djalë)
Djali nuk kërkon vajzë, por vajza kërkon djalë. Sipas këtij rregulli të prerë, familja e vajzës dërgon në familjen e djalit një njeri, burrë i martuar dhe i ndershëm, i cili i thotë të atit të djalit që ështe i dërguar nga X-i dhe ky i fundit dëshiron ta bëjë mik shtëpie. I ati i djalit mendohet pak dhe, në se dëshiron dhe bie në marrëveshje konditash, e pret fjalën për t’u bërë aktfejesa. 
Në të tilla raste, gjithnjë merret parasysh përshtatshmëria midis familjeve. I ati i vajzës, në mirëkuptim me gruan e vet, mendojnë  për t’i gjetur vajzës një djalë nga familje e përshtatshme me të tyren. Më pas, dërgojnë një njeri të posaçëm në dyqanin e të atit të djalit. Në rast se babai i djalit jeton me vëllazërinë, atëherë kërkesa për fejesë bëhet tek vëllai i madh i të atit të djalit dhe po ky i jep lajmin atij. Në rast se prindërit e djalit jetojnë në vëllazëri, lajmërimi bëhet tek vëllai i madh i të atit të djalit dhe po ky nxjerr lajmin  për pëlqimin e fejesës. Kjo ndodh atëherë kur vëllezërit e të atit të djalit  kanë ekonomi të përbashkët dhe jetojnë në një shtëpi. Kur ekonomia është e ndarë dhe jetesa është e veçantë, lajmin e nxjerr i ati i djalit.
       Në kohët e para aktfejesa bëhej në xhami, në prani të hoxhës dhe të kryeplakut. Kryeplaku (myftari) në atë kohë ishte i plotfuqishëm. Përveç këtyre të dyve, si vajza, ashtu edhe djali, merrnin me vete nga  dy dëshmitarë (shahitë). Në këtë ceremoni bëhej një dokument që quhej aktfejesë, e cila kishte të bënte me konditat (xhihasin, prikën), ku vajza i jepte djalit, sipas dëshirës, afërsisht dhjetëmijë has (xhihas). 
      (Shënim: 1000 has në ato kohë ishin barazi me 100 grosh, ose me 1 napolon ari.) 
      Pasi plotësonin konditat e xhihasit dhe binin në ujdi, shkresën e firmoste kryeplaku, hoxha dhe dëshmitarët e pranishëm, dy të djalit e dy të vajzës. Ky ishte akti i kurorëzimit të fejesës për fëmijët e tyre. Më pas ndanin nga një llokum brenda në xhami dhe bënin urimet e rastit: “Qofshin me këmbë të mbarë!”, “Me dyzen e me faqe të bardhë!” Më pas shpërndahej lajmi i fejesës dhe priteshin urimet e ndryshme: ”Hankshin bukën e ambël!”
      Me kalimin e kohrave humbi interesi i dhënies së parave në has dhe doli ai i dhënies me “qese”, e cila ishte e barabartë me 100 grosh. Pak më vonë, një qese u bë me 500 grosh, ose 5 napolona ari, ndërkohë që aktfejesa u spostua në zyrën e kadiut.

   Fejesa në zyrën e kadiut
 

   Kadiu në atë kohë ishte kryetar i qytetit, i plotfuqishëm dhe kryegjykatës, i cili kishte të drejtën të të dënonte dhe të të shkurorëzonte me anë të ligjit (sheriatit). Çdo njeri  që kërkonte të fejonte a të martonte fëmijët, do t’i bënte veprimet në zyrën e kadiut. Aktfejesa ishte dhe aktmartesë. Në zyrën e kadiut do të shkonte i ati i djalit dhe i vajzës, duke marrë me vete secili nga dy dëshmitarë. Kadiu i priste me nder dhe i pyeste se me çfarë kondite e donin aktfejesën. Sekretari i kadiut shkruante konditat që ata kërkonin. Aktlidhja që formulonte sekretari i kadiut bëhej sikur aty të ishin të pranishëm dhe djali, dhe vajza, së bashku me prindërit e tyre, kurse, në të vërtetë, ata nuk ishin prezent në këtë aktlidhje. 
      Shpesh herë ndodhte që prindërit e vajzës dhe të djalit që do të kryenin aktfejesën, të binin në kundërshtim me konditat dhe, në këtë rast, fejesa prishej po në zyrën e kadiut. Por, kur konditat pëlqeheshin, aktfejesa bëhej dhe kondita më kryesore në atë kohë ishte xhihasi. Vajza shumë herë i jepte xhihas djalit. Xhihasi bëhej me has ose me qese dhe, më vonë, edhe me lira turke. Pagesa kryhej sipas marrëveshjes që ishte bërë më parë. Xhihasi në atë kohë ishte 10 lira e lart, të cilat duhej t’ia jepte vajza-djalit, ose djali-vajzës. Përveç kësaj, kishte dhe kondita të tjera që kishin të bënin me veshjet. Për shembull, ajo vajzë që do t’i jepte xhihas të fejuarit, kur të martohej, burri i saj për Bajram të Vogël duhej të bënte kurban edhe për gruan, edhe për vete. Në qoftë se gruan e kishte marrë pa xhihas, do të bënte kurban vetëm për veten e tij. Në rast shkurorëzimi, burri ishte i detyruar që, po në zyrën e kadiut, t’i jepte gruas paratë e xhihasit që i kishte marrë ose paratë e konditave që i kishte premtuar asaj në aktfejesë.
      Djali, që nga dita e aktfejesës, nuk i dërgonte vajzës asnjë dhuratë, sikurse edhe vajza djalit. Në se çiftin e gjente Dita e Verës ose Festa e Novruzit të pamartuar, vajza ishte e detyruar t’i dërgonte të fejuarit një tepsi me revani, arra dhe palë fiku, ndërsa, për Nevruz, një tepsi me laknur (byrek).
      Gratë që kërkonin t’i shkurorëzonin burrat e tyre, shkonin në zyrën e kadiut me napë e ferexhe, i hiqnin këpucët e i kthenin përmbys para kadiut. Kjo ishte shenja që tregonte se kjo grua nuk e kalonte mirë me burrin. Kadiu e pyeste për emrin dhe mbiemrin, pastaj i bënte thirrje burrit të saj dhe hapej seanca e gjygjit mbi ankesën që kishte gruaja për burrin. Shkurorëzimi bëhej shpejt, që me seancën e parë. Po e njëjta gjë ndodhte kur burri donte të shkurorëzonte  gruan.
      Gratë që ishin trimëresha e që nuk e donin burrin që u jepte prindi, para se të iknin nga burri, merrnin pajën e tyre pa rënë në sy të familjes së burrit dhe, ditën që do të iknin, i vendosnin burrit sëpatën tek jastëku, kur ai ishte duke fjetur. Kur zgjohej, ai e kuptonte që gruaja kishte ikur. Por, me këtë veprim, gruaja kërkonte edhe ta kërcënonte burrin, që ai të mos kundërshtonte gjyqin që do të bëhej për ndarjen. Përndryshe, në rast kundërshtimi, ajo do ta vriste në gjumë me atë sëpatë. Dhe ka patur edhe raste kur gra injorante, të cilat nuk shkonin mirë me burrat e tyre, i vrisnin ata në gjumë ose me vaj ulliri të nxehtë në vesh.
         Të Hënën e Hashures fejesat dhe martesat nuk bëheshin. Ato kryheshin kur hëna ishte e thyer dhe jo kur ishte e rime (e re). Dhe shumë punë të tjera bëheshin sipas hënës tek muslimanët, siç ishin mbjelljet, korrjet, etj. Në qoftë se martesa bëhej të dielën, nga familja e djalit boja dhe kënaja dërgoheshin ditën e enjte. Në qoftë se martesa bëhej të enjten, boja dhe kënaja dërgoheshin ditën e hënë.

MARTESA

 Dhuratat

Katër ditë para javës kur do të martohej, djali i dërgonte të fejuarës, me anë të familjes së vet, këto dhurata:
Këna, një ose dy okë.
Mazi me letra alltun veraku.
Një ferexhe të kualitetit të parë.
Napa dhe kryqe nape, 10 a 12 copë.
Gjymysh ari të kualitetit të parë.
Një palë këpucë e një palë çorape të kualitetit të parë.
Të kuq dhe të bardhë për të lyer fytyrën.
Sheqer, dy ose tri okë.
      Dhuratat e kësaj dite e kishin emrin “Bojë e këna”. Kënaja shpërndahej nga ana e familjes së vajzës në të gjithë fisin, si dhe tek njerëzit e njohur të asaj lagjeje, të cilët do të ishin pranë asaj familje në dasëm. Më vonë ky zakon nuk përdorej më. Të gjitha dhuratat që çoheshin, u zëvendësuan me sende e dhurata të kohës.

 Lajmëtari

 Lajmërimi i miqve bëhej nga ana e të atit të djalit të nesërmen, pasi dërgohej boja dhe kënaja me anë të një njeriu të posaçëm, i cili i ftonte gojarisht miqtë nëpër dyqane, për të shkuar për darkë natën e dasmës, duke u treguar dhe vendin e pritjes. Darka që do të shtronte i ati i djalit atë natë, do të ishte në një shtëpi të veçantë të fisit të tij ose te një mik dhe jo në shtëpinë e tij, e cila kishte  njerëz, lëvizje grash të gjinisë, të cilat i kishte thirrur nëna e djalit për darkë. Nëqoftëse i ati i djalit bënte dasëm të madhe, njerëzit duhet të klasifikoheshin në kategori të parë, të dytë, të vendoseshin në dy dhoma të veçanta të së njëjtës shtëpi. Në kategorinë e dytë ishte dhe orkestra popullore. Në këtë natë ishte i pranishëm dhe mejhanexhiu (ai që gatuante), dhe kafexhiu. Në qoftë se i ati i djalit ishte i prekur në shenjë zije dhe nuk donte të bënte dasëm të madhe, por dëshironte që atë natë të kishte vetëm fisin e vet më të afërt, ai shtronte një darkë buke, por në një shtëpi të veçantë të lagjes së vet. Kjo, zakonisht, ndodhte për ngushticë vendi.

 Zakoni i vajzës të parën ditë të dasmës

   Vajza, në mëngjesin e të parës ditë të dasmës, sapo zbardhte dita, vishte një palë rroba të vjetra, më të vjetrat e atyre që kishte dhe fshihej në një kënd të shtëpisë, ku rrinte galiç (ulur në gjunjë), duke vënë dy pëllëmbët e duarve  mbi sytë e mbi faqet e veta. Vendi ku fshihet vajza ishte vendi më i fshehtë e më i errët që kishte shtëpia. Pasi ajo luante këtë zakon mosdëshire për martesë, shkonin shoqet e saj me disa gra të familjes së vajzës dhe e nxirrnin nga errësira ku ishte futur, duke e marrë me fjalë të ëmbla e të mira e duke i thënë që “Të gëzohesh për nënën!”,” Tërheqsh këmbën rrëshqanthi që të gjejmë edhe ne fatin e ëmbël të jetës sonë si ti!”, etj. Më pas, e merrnin për krahu me shaka të këndshme dhe, duke qeshur e nxirrnin nga errësira, i hiqnin duart nga fytyra, i fshinin lotët dhe e dërgonin në banjën e shtëpisë ku e lanin, e pastronin, i vishnin rrobat e nusërisë dhe e bënin nuse.
      Para se të bëhej nuse, do ta zbukuronte një grua tjetër që merrej posaçërisht me këtë punë, e cila quhej “haxheshkë”. Shumë herë kjo grua lajmërohej nga dhëndrri që të mos i vinte shumë të kuq e të bardhë të fejuarës së tij, por ta pikturonte lehtë e lehtë, por ky zakon u zhduk dhe nuk egziston më.
      (Shënim: Zakoni i fshehjes së vajzës është zakon pagan dhe, tek populli i Elbasanit, në të dy sektet, nuk është më i përdorshëm. Ai ka mbetur i pazhdukur tek çobejt.)        

Në shtëpitë aristokrate

   Në shtëpitë aristokrate të asaj kohe, kur martohej, vajza merrte dhe një shërbëtore me vete që në ditën e parë kur shkonte tek burri. Atë e mbante pranë vetes dhe vetëm me anë të saj komunikonte për çdo gjë që i nevoitej në ato dy ditë që ishte nuse. Këtë shërbëtore e mbante gjithmonë me vete në shtëpinë e burrit dhe e urdhëronte për punët e veta. Në qoftë se shërbëtorja ishte vajzë, ajo do ta martonte, duke i bërë pajë e stoli. Në qoftë se ishte grua pa bir e pa bijë, ajo do ta mbante atë deri në fund të jetës, duke e quajtur si nënën e saj. Të gjitha vajzat që merreshin me vete si shërbëtore në dyert e pasanikëve, martoheshin nga ata, duke u dhënë të drejtën e pajës  dhe të dasmës.
       Vajzat aristokrate të bejlerëve që martoheshin në ato kohë, në të shumtën e herëve familja u jepte pas dhe një grua që ishte familjare dhe e martuar, e cila rrinte 10 ditë me vajzën e martuar, duke i shërbyer asaj. Kjo grua quhej “engje” dhe, pas 10 ditësh, ajo ikte nga shtëpia e dhëndrrit. Ai i jepte asaj para, dhurata dhe veshmbathje të mjaftueshme. Më pas ajo shkonte në shtëpinë e nuses dhe tregonte të gjitha dhuratat që dhëndrri i asaj shtëpie i kishte bërë. Pasi rrinte një natë në atë shtëpi, ku shtrohej një darkë për nder të saj, engjesë i jepnin dhe dhurata në lekë për shërbimin që kishte bërë. Më tej, kjo grua do të quhej gjithmonë si “engje  e X familjeje”.    

Dita e parë e dasmës (Qethja e dhëndrrit)

      Në ditën e parë të dasmës, pa shkuar krushqit që të merrnin nusen, dhëndrri do të qethej e rruhej, duke patur shokët e miqtë e vet pranë. Para se të bënte tualetin, edhe dhëndrri do të kryente po ato veprime që bënte nusja, siç ishte fshehja në një kënd të shtëpisë, ku do të shkonin shokët, bashkë me disa të afërt të shtëpisë së tij, për ta gjetur. Pasi e gjenin, e merrnin me fjalë të ëmbla e të bukura, duke i  përbuzur jetën e beqarisë e duke i treguar jetën e lumtur të martesës. Më pas, e merrnin dhe shkonin në banjat e Kalasë ose të Pazarit dhe atje laheshin të gjithë bashkë, duke kënduar këngë të ndryshme. Pasi laheshin, nuk i vishnin më rrobat e beqarisë, por i vishnin jelekun me ar, i varnin sahatin me qostek në qafë, i merrnin armët e beqarisë që ai i mbante për mbrojtjen e vendit. Dhëndrri, që nga ajo ditë, qante kur armët hiqeshin nga brezi i tij. Miqtë, me fjalë të ëmbla e qetësonin, duke i thënë se ishin të gjithë fidainj për vatanin. Para se të iknin nga banja, ata këndonin këtë këngë:

 Kur del çuni nga hamami

Kur del çuni nga hamami,
M’i ka faqet si bakami,
M’i ka faqet si qahija,
Andaj s’ju ka prish buk’ria.

T’i bëj rixha bojaxhiut,
Të flasë çuni me mue,
Lotët i derdh si pikat e shiut
Dhe faqet ju kanë kuqlue.

Kuq e gjak derdhen sot
Nga lotët për vatanë,
Burrë e djalë s’e ke shokun…

Se në ditë të dushmanit   
Nuk të lamë…

      Pasi këndojnë këngën e fundit, dalin nga dera e banjës dhe, të gjithë së bashku, duke qeshur e bërë shaka, kthehen në shtëpinë e dhëndrrit, e marrin atë, e nxjerrin në oborrin e shtëpisë dhe e ulin në një shkamb (stol). Rreth e qark janë shokët me berberin. Ky i fundit fillon ta qethë e ta rruajë  dhe orkestra popullore fillon, së bashku me rrethin e shoqërisë, këngën e mëposhtme:

 Ç’është ky gëzim?

Ç’është ky gëzimi i madh sot, u shëqyr,
Eshtë gëzimi i babës vet, u shëqyr,
Marton birin e vet, u shëqyr,
Si sot e një mijë vjet, u shëqyr .

Ç’është ky gëzim i madh sot, u shëqyr,
Eshtë gëzimi i nanës vet, u shëqyr,
Marton birin e vet, u shëqyr,
Si sot e një mijë vjet, u shëqyr.

      Po këto strofa vazhdojnë me ndryshimin e emrave të gjyshes, motrës, vëllait, dajallarëve, hallave, miqve dhe shokëve. Kënga mbaron njëkohësisht me punën e berberit, i cili, pasi merr dhuratat nga dhëndrri dhe miqtë e tij, largohet. Në këtë mënyrë, ceremonia ka mbaruar. Dhëndrri dhe miqtë e tij, bashkë me orkestrën, hyjnë në një dhomë të shtëpisë dhe vazhdojnë të dëfrejnë. Në qoftë se në shtëpinë e vet nuk ka dhoma te mjaftueshme, shkon tek ndonjë fqinj apo shok i po asaj lagjeje, i cili e ka bërë dhomën gati për pritjen e miqve. Njerëzit që vijnë për urim atë ditë, i pret i ati i djalit ose njerëzit më të afërt të tij, kur nuk ka baba ose vëlla të madh. Në mbrëmje del nga dhoma dhe, së bashku me shokët dhe orkestrën, shkon në shtëpinë e vet për të pritur nusen. Në rast se dhëndrri bën dasëm të madhe, orkestra, pasi pret ardhjen e nuses, shkon në dhomën ku janë të ftuarit për darkë dhe, në atë shtëpi të veçantë fillojnë tërë natën këngët e vallet popullore, deri në mëngjes.

                             Vajza në ditën e parë të dasmës

      Vajza bëhej nuse pas dreke. Merrej nuse pak në errësirë ose në kohë akshami (mbrëmjeje) dhe nuk rrinte më tepër se 3-4 orë nuse në shtëpinë e të atit. Familja e djalit, atë ditë pas dreke dërgonte në shtëpinë e vajzës një kalë me qeraxhiun për të marrë pajën. Paja vinte dy orë para se të vinte nusja. Kali ngarkohej me dy arka të pajës së nuses. Mbi dy arkat vendosej një beze e kuqe dhe kali, nga të dy anët e faqes, kishte nga një shami të kuqe. Këto shami i merrte qeraxhiu dhe, bashkë me të dërgohej dhe një njeri  i besuar që të merrte pajën në dorëzim. Atë njeri e thërrisnin “veqil zëvendës”. Ai zëvendësonte dhëndrrin për marrjen e pajës nga shtëpia e vajzës e për ta dorëzuar atë në shtëpinë e dhëndrrit.
      Familja e djalit, po atë ditë pas ardhjes së pajës, dërgonte në familjen e vajzës, një kalë me shalë dhe me dy shami në faqe. Kali dërgohej po me atë qeraxhi dhe, pas kalit, familja e djalit dërgonte dhe 3-4 gra në familjen e vajzës për ta marrë atë. Këto gra ishin nga njerëzit më të afërt të djalit. Gratë që shkonin në atë shtëpi nuk duhej të ishin shtatzëna (se plakat e kishin për gjynah).
      Këto gra që merrnin nuse, quheshin “marrëse” dhe më vonë u quajtën “krushka”. Kur marrëset shkonin të merrnin nusen, nuk hynin në dhomën ku rrinte nusja, por rrinin në një dhomë tjetër të veçantë. Marrëset nderoheshin nga familja e vajzës dhe priteshin me nder të madh. Qeraseshin me llokume e u bëheshin urimet e rastit. Pas pak, ato kërkonin nga njerëzit e familjes së vajzës të merrnin nusen. Pala tjetër u përgjigjej se nuk e kishin bërë gati akoma. Kjo kërkesë përsëritej 3-4 herë me fjalë të ëmbla e të bukura, duke qeshur me zë të lartë, për aq kohë sa ato rrinin. Sa fillonte të errësohej, vëllai i vajzës ose dy të afërm të asaj shtëpie, e merrnin vajzën prej krahu nga dhoma ku qëndronte nuse, ashtu siç ishte me duvak të kuq, për ta nxjerrë në derë të rrugës. Brenda oborrit të shtëpisë e hipin lart në kalë, duke e mbajtur prej krahu dhe qeraxhiu tërhiqte kalin prej dore, duke i vajtur marrëses prapa, deri tek shtëpia e dhëndrrit. Nga kali e zbrisnin po ata dy vetë që e hipën në kalë.
      Nusen në derë të rrugës del dhe e pret e motra e dhëndrrit, tezja dhe halla e tij. Një nga këto tri gra hedh grurë dhe para përpara nuses. Ato që e mbajnë atë prej krahu, e fusin brenda shtëpisë dhe drejtohen për në dhomë. Para se ta fusin në dhomë, del e vjehrra përpara dhe i lyen asaj dy gishtat e dorës së djathtë me mjaltë, me të cilët, më pas, duhet të lyejë derën e dhomës ku nusja do të hyjë. Eshtë po vjerra që i fut dy simite të kuqe nën sqetull, një nga e djathta dhe një nga e majta, duke i vënë para derës një ibrik me ujë, të cilin nusja duhet ta derdhë me këmbë. Si i bëjnë nuses të gjitha këto zakone, dy shoqërueset që e kanë kapur për krahu e fusin në dhomë dhe e vendosin në buxhak, ndërkohë që vetë ulen duke u qerasur e duke bërë urimet e rastit. Më pas, kur kanë mbaruar urimet e rastit, dy shoqërueset largohen nga shtëpia e dhëndrrit. Para se dhëndrri të futet në dhomën e nuses, merr uratën nga hoxha.
      Pasi ka marrë uratën, në të dy anët e derës së dhomës janë rreshtuar shokët dhe miqtë, të cilët fillojnë ta godasin atë me grushta kurrizit duke thirrur “Hura, dhëndërr!” dhe ai, duke vrapuar, hyn në dhomën ku është nusja. Në dhomë, përveç nuses, është dhe një grua e fisit të tij, kurse gratë e tjera janë larguar para se të vijë dhëndrri. Nusja e pret atë në këmbë, por me duvak mbuluar. Ai afrohet pranë saj, i heq dvakun dhe i shkel këmbën e djathtë me këmbën e vet, duke e pyetur se çfarë e quajnë. Ky është dhe  momenti që ata shihen për herë të parë me njeri-tjetrin.
      Në dhomë është shtruar një dyshek. Dhëndrri merr nusen, shkojnë afër dyshekut dhe fusin të dy këmbën e djathtë në të. Pasi bëjnë këtë veprim, ata kthehen, nusja në buxhak dhe dhëndrri ulur pranë saj. Ajo grua që ndodhet së bashku me ta në dhomë, i jep dhëndrrit dhe nuses nga një gotë me sherbet, të cilët ata do t’i pinë përgjysmë. Pirja e gotës me sherbet do të thotë që deri në fund të jetës të jenë të ëmbël e të bardhë. Gotat me sherbet që ngelin, shtohen edhe më dhe u jepen djemve dhe vajzave që janë të pamartuar, për t’u sjellë dhe atyre fatin e martesës sa më shpejt. Ajo grua që bën këtë shërbim, largohet nga dhoma duke e lënë çiftin vetëm.
      Pas ikjes së saj, nusja do të heqë rrobat e nusërisë e do të veshë një petk të bardhë mëndafshi. Dhëndrri del nga dhoma duke marrë nga nusja një shami të bardhë në dorë. Atë shami, kur del nga dhoma, ai ia jep shokut të tij që e shoqëron deri tek dhoma e burrave, të cilët i japin urime dhe ikin. Mbeten vetëm ata burra që janë ftuar për darkë nga i ati i djalit dhe jo shokët e djalit. Kur dhëndrri del nga dhoma, nusja rri në këmbë pas derës dhe, në atë çast hyn vjehrra me gra të tjera, të cilat e kapin nusen në qafë dhe nuk e vënë më në buxhak. Nusja atë natë ulet në sofër të bukës dhe ha bukë së bashku me njerëzit e shtëpisë. Atë natë asaj i ulin dhe një djalë të vogël në prehër, (i cili është me nënë e babë) për t’i hequr asaj çorapen nga këmba. Nusja në çorape ka një pare sermi dhe pranë vetes një bohçe me dhurata për burrin e vet, për vjehrrën, për motrat e burrit, vëllezërit e tij, për dajallarët dhe, për djalin që do t’i heqë çorapen, ka një komplet kostumi. (Për burrin ka 6 palë mbathje, 6 këmisha e të tjera, ndërsa për pjestarët e tjerë ka pëlhura mëndafshi të qepura dhe dhurata të ndryshme).
      Atë natë nusja fle me gratë e shtëpisë. Të nesërmen, vjehrra e merr nusen, e çon në magje të bukës dhe e vë të gatuajë. Nusja gatuan tre kuleçë. Po atë ditë hapet dhe paja e nuses, të cilën e shikojnë të gjitha gratë e fisit, si dhe gra të tjera të ftuara. Ajo grua që e ka rregulluar (pikturuar) nusen në ditën e dasmës, ajo do të vijë ta rregullojë dhe 7 ditë të tjera. Më pas ajo do të rregullohet vetë.
      Ndërsa dhëndrri, natën e dasmës nuk fle në shtëpine e tij por shkon të flejë në shtëpinë e tezes ose të hallës, ose të një farefisi që ka më afër. Të nesërmen dhëndrri shtron një drekë për shokët e martuar ose beqarë, në një shtëpi po në lagjen e vet, të zotët e së cilës i ka lajmëruar më parë. Atë ditë ai rri me shokët dhe nuk del në pazar, por thërrasin orkestrën popullore dhe fillojnë të këndojnë këto këngë:

  A s’më qani?

Faqja jote kuq si hëna,
Ashikut i derdhen lot’,
Bilbili qan e thotë:
-Imzot, më ban derman,
Se robërit e tu po heqin zindan.

Si zindan mu ba kjo jetë,
Zemra ashikut hark e shigjetë,
Asaman, o zot i vërtetë.
– Imzot, më ban derman,
Se robërit e tuj jemi.

Buza jote, si misiri kur çel,
Floku yt si floriri kurbet,
Ma merr shpirtin pa exhel.
– Imzot, më ban derman,
Se robërit e tu jemi.

Si më ke sytë, më ke vetullat,
Ashikun në bela çe shtive,
Un’ për ty po bëj figan.
– Imzot, më bëj derman,
Se robërit e tuj jemi.

Balli yt shkru’ jazi hajat,
Kush e sheh i bëhet merak,
Po të them se s’kam takat.
– Imzot më bën derman,
Rob’t e tu thërresin iman.

      Pasi këndojnë këtë këngë, fillojnë këngën tjetër.

            Behari

Mos më qaj, o i mjeri ashik,
Se me ty do ta kaloj beharin,
Menafikët po kallxojnë,
Po luftojnë me na nda’.

      Pasi këndojnë këtë këngë, pijnë dhe urojnë njeri-tjetrin deri sa të fillojnë këngën tjetër:

          Jalla, jalla!

Menafikët vetëm jan’
Për të ardh’ e për t’kallxu’,
Të tjer’ pun’ ato s’kanë,
Gjithë dynjanë e kan’ trazu’.

Menafiku vend mos gjettë,
Si në dynjatë e në hajret,
Në dynja e në hajret mos mbettë!

Jalla, jalla, ç’është kjo jet’,
Edhe pleqtë na u ban’ ashik,
Me një kuvend s’i gjen dy vet’,
U mbush jeta me menafik.

Menafiku vend mos gjettë,
Si në dynja e në hajret!

Ardhç e të gjeta në…
Të thash’, hajde vetë,
Djali s’merret me të fortë,
Të gjith’ robt e zotit jemi.

Qan bilbili për behar,
I vjen keq se i shkoi e vajti,
Shkoi i shkreti, muj’ i par’,
Dhe nga mendja jam i marrë,
Nuk e di se kujt i qaj
Për një fjal të zotris’ sate.

Jalla, jalla, ç’asht’ ky hyq’met
Sot në Ditë të Ramazanit,
Plasi një pushk’ e një dyfek
Përmbi kryet e din dushmanit.

Mjeri unë sa keq mësova,
Shumë bela çi kam vu’jt,
Kësi farsoj s’e shpresova, 
T’a shkoj jetën malestur.

  Marshalla!

Marshalla këtij gërsheti,
Porsi turrat që pret mbreti,
Porsi Zylfikaja e Ali Hazretit,
Ashtu je bërë mbi të gjithë shokët, o shpirte!

Më i vogël se floriri,
Përmbi haznat-xhevahiri,
Përmbi pashallarët-veziri,
Ashtu je për të gjithë shokët, o shpirte!    

Me ato dy sy si filxhani,
Buzën kuq porsi merxhani,
Përmbi vezirët-Ali Osmani,
Ashtu je përmbi shokët, o shpirte!

Me e dit’ sa fort te due,
Seç kam pa me ato vet’llat e tua,
Gjithë ato kadret aty jan’ shkrue,
Ashtu je përmbi të gjithë shokët, o shpirte!

      Kjo këngë i kushtohet dhëndrrit nga shokët. Pastaj vazhdohet me këngën tjetër:

          M’at’  perçem

M’at’ perçem porsi zymyli,
Derdhun e lëshue më një anë,
Selam-selam si daragjyli,
Me gazep më jep selam.

Edhe hana kur ban me dalë,
Të gjith’ yjet jan’ gëzu’,
Mos më merr në qaf’ me fjalë,
Në zemër jam përvëlu’!

Mos më merr në qaf’, o i mjerë,
M’at’ perçem  të derdhun,
Se ka dhe ma të tjer’,
Dynjaja ty s’të ka mejtu’.

Syri i zi porsi qershija,
Vetulla jote-hark kalemi,
M’i more mendt e mia,
M’at’ bukuri e m’at’ perçem.

      Si këndojnë këtë këngë, fillojnë një tjetër:

         Nëpër botë

Nëpër botë e kam dëgjue,
Syu i zi të shashtis,
Ka havale syn’ e shkrue,
Me bukuri të gremis.

Mallku qoftë ai ashik,
Që i anani syut të zi,
Ai i rri vranë e vranu,
Kast ka me vra njeri.

Syu i zi andej ka dalë,
Ai është evzal,
Hasha se ka n’oj xhela.

      Pasi këndohet kjo këngë, bëhet 2-3 orë pushim dhe pastaj fillon kënga tjetër:

      Ke çesmja

Ke çesmja e kishës,
O lalo, ke kishllaja,
Se mu’ me ty, o lalo,
Ç’më zu’ sevdaja.

Ke çesmja e kishës
Kam dal’ e të pres,
Të ja hek gocës, o lal, 
Shaminë prej kres’.

Çeli shelgu ke kishllaja,
Mu’ me ty ç’m’ka zan’ sevdaja.
Jarnina, të desha, nuk të desha,
Jarnanina, balluket e shpeshta.

Shoqni, o ti, moj shoqni,
Shum’ rrubare paske ti,
Jarnanina, un’ kështu s’e mejtova,
Jarnanina, s’do t’më du’sh se besova.

         Do t’a shes!

Do ta shes, do ta shes,
Do ta shes koliben fare,
Do ta bëj, do ta bëj,  
Do ta bëj tresh e gjashtësh.

Do ta shes, do t’a shes,
Do ta shes koliben time,
Do e pi, do e pi,
Do e pi me raki me shoqen time.

Do ta shes, do ta shes,
Do ta shes koliben ku rri,
Do i prish, do i prish,
Do i prish paret me shokët e mi.

      Kjo këngë kërcehet edhe valle dyshe nga shokët e dhëndrrit. Më pas fillon kënga tjetër:

             Moj zemër!

Moj zemër, ç’të kam thanë,
Banu gur e duro shumë,
Se ne s’jemi në dhe tanë,
Jabanxhi në dhe të hu’j.

Ç’kanë këta sytë e mi që qajnë,
Se kështu qenka thanë dashnija,
S’kemi se kujt t’ja vemë fajin,
Ç’është…, ardhtë nga perëndia.

Preve dolloman jeshile,
Ma gëzofsh, ma ‘bajtsh me shëndet,
More buzëkarajfil,
I rrofsh satame e tytet!

        M’ra sevdaja!

M’ra sevdaja, m’zu meraku,
Edhe zemra gjithë m’u ndez,
Kur më shkon nga sokaku,
S’du’ të rroj, po du’ të vdes.  

Kur shkon tue u sallnis,
Tu u sallnis e tue vëzhgu,
Mua mendjen ma ke prish’,
Prano e fol një her’ me mu’!

U zu dielli, u zu hana,
Zemra ime po gjëmon,
Shëtit me jaran’ vende të tana,
Mu’, të mjerin, s’më kujton.

Natë e ditë e shkova haram,
Qysh të zuna për dylber ty,
Mos më le’ me kaq ballgam,
Urdhëno e më shiko me sy.

       Pasi këndojnë këtë këngë, orkestra bashkë me dhëndrrin dalin në oborr duke kërcyer e duke kënduar. Me kaq mbyllet festa që bën dhëndrri me shokët e vet. Pastrohet shtëpia ku u bë dasma dhe dhëndrri shkon në shtëpinë e tij.
      Po atë ditë që dhëndrri feston me shokët e tij, e cila është dita e dytë e dasmës, e ëma e vajzës dërgon në shtëpinë e burrit një pjatë me ballakume prej 15, 17, deri në 21 kokrra. Në qoftë se janë familje të mëdha, dërgohen deri në 35 kokrra dhe, në të tilla raste, asnjëherë nuk duhet të shkojë pjata me kokrra çift, por gjithmonë me numra tek. Pjatën me ballakume e çon një grua e posaçme, duke patur pas me vete dhe një fëmijë 7-8 vjeçar të fisit të nuses. Ai fëmijë duhet të jetë djalë. Gruaja që dërgon pjatën hyn brenda në shtëpi dhe ulet afër nuses, së bashku me djalin dhe, pjatën me ballakume e vë pranë nuses. Pasi rri pak duke marrë nderimet nga familja e dhëndrrit, ajo çohet e ikën duke bërë urimet e veta.
      Pjata me ballakume merret nga njerëzit e dhëndrrit dhe ruhet. Nuk merret asnjë kokërr, sepse ballakumet janë të dhëndrrit e të nuses për natën e dytë të martesës.

  Nata e dytë kur fle dhëndrri me nusen

 Në natën e dytë nusja nuk e shtron dyshekun. Ajo rri me pjestarët e shtëpisë dhe dyshekun ia shtrojnë gratë e tjera të shtëpisë, duke kënduar këngën:

Ç’asht’ ky gëzim i madh sot, u shëqyr!

Ç’asht’ ky gëzim i madh sot, u shëqyr?
Asht’ gëzimi babës së vet, u shëqyr,
Marton birin e vet, u shëqyr,
Me dyshek e me jorgan të ri, u shëqyr,
Ja shtron birit të tij, u shëqyr!

      Këngën e vazhdojnë duke përmendur emrat e gjithë pjestarëve të shtëpisë. Më pas, pasi gratë shtrojnë dyshekun e mbarojnë dhe këngën, vjen koha për të fjetur dhe gratë thërrasin nusen, gjoja sikur ka punë dhe e fusin në dhomë. Dhëndrri lejohet të shkojë për të fjetur. Në dhomë është dhe pjata me ballakume që e ka sjellë e ëma e nuses. Burrë e grua hanë ballakume aq sa duan dhe të tjerat i çukisin ose i coptojnë, duke i lënë në pjatë. Dhëndrri atë natë do të veshë të gjitha të linjtat që ia ka sjellë nusja dhe me to do të rrijë gjithë javën. Të nesërmen, kur të zgjohet, do të veshë këmishën që i ka sjellë e shoqja dhe do t’i japë asaj një dhuratë ari. Tepricën e ballakumeve që mbeten në atë dhomë, shkojnë të nesërmen plakat e shtëpisë, e marrin pjatën me copat e ballakumeve dhe ua shpërndajnë vajzave e djemve të asaj shtëpie ose dhe të fisit të tyre që janë në moshë martese, me qëllim që të gjejnë dhe ata sa më shpejt fatin dhe të martohen.
     Dhëndrri, para se të dalë nga dhoma, do të shkojë në banjë e do të lahet sipas zakonit fetar, që të mos preket nga gjynahet, në qoftë se ka vepruar në dëfrim seksual me gruan. Këtë gjë ai duhet ta bëjë gjithnjë, ndërsa për gruan nuk ka shumë rëndësi të lahet pas dëfrimit seksual.
      Kur dhëndrri del nga dhoma, i shfaqet përpara e ëma dhe e pyet: ”E, ore bir, si t’u duk nusja?” I biri i përgjigjet, duke i thënë: ”Pastë këmbën e mbarë!” E ëma gëzohet kur djali i jep këtë përgjigje, pasi nënkupton se ai gruan e do dhe e ka pëlqyer dhe se s’ka mendime shkurorëzimi.
      Burri nuk lahet asnjëherë me gruan e tij. Dhëndrri, në natën e dytë që fle me gruan, para se të zgjohet, banja i përgatitet me ujë të ngrohtë nga pjestarët e shtëpisë. Kur del nga banja, ajo kontrollohet po nga pjestarët e shtëpisë, për të parë në se është derdhur uji i ngrohtë apo jo. Kur uji është derdhur, ata gëzohen, sepse kjo do të thotë se ai ka vepruar në dëfrim seksual me gruan. Herët e tjera ujin do t’ia përgatisë vetë e shoqa. Zakoni i të larit në banja primitive, duke mos qenë të ngrohta këto të fundit, sidomos në stinën e dimrit, bënte që burrat shpesh herë të sëmureshin e të vdisnin nga pleviti, pasi nuk kishte shumë ilaçe e doktorrë. Megjithë këshillat që mund t’u jepeshin, zakoni fetar ishte më i fuqishëm.
      Po ashtu dhe beqarët, me ëndrrat e natës, duhej që të laheshin në banjat e qytetit, që të mos prekeshin nga gjynahet. Prandaj banjat e qytetit ishin me rëndësi të madhe për pastërtinë e trupit. Zakoni i të larit ekzistonte dhe në krahinat muslimane të Elbasanit. Fshatarët laheshin nëpër përrej, duke i hedhur nga një susak me ujë trupit. Në katundin Polis të Elbasanit laheshin vetëm nuset e porsamartuara. Në kohë mëgjesi shkonin në përrua e zhvisheshin lakuriq dhe, me anë të dorës lagnin të gjitha qimet e trupit, që të mos u mbetej asnjë qime pa u lagur. Pastaj ktheheshin në shtëpi dhe visheshin  e stoliseshin, si nuse të reja që ishin.  

Krushkat në ditën e tretë të dasmës

       Ditën e tretë të dasmës shkojnë krushkat për të parë nusen në shtëpinë e dhëndrrit. Ato mblidhen fillimisht në shtëpinë e nënës së vajzës, ku janë fqinjët dhe farefisi i asaj shtëpie. Pasi nderohen në shtëpinë e vajzës, nisen në grup për në shtëpinë e dhëndrrit. Krushkat kanë disa vajza të vogla me vete, të stolisura me veshje shqiptare dhe me vargje floriri në kraharor, të cilat u udhëheqin rrugën për në shtëpinë e dhëndrrit. Atje priten tek dera e shtëpisë nga njerëzit e tij dhe nga orkestra popullore, me nderime të mëdha. E ëma e vajzës nuk shkon krushkë por dërgon vajzat e veta dhe të afërm të saj.
      Krushkat, për sa kohë rrinë në shtëpinë e dhëndrrit, qerasen 3 herë me llokume. Vallen e parë e hap e ëma e dhëndrrit ose ndonjë antare tjetër e shtëpisë, e cila kërcen një valle të bukur të Elbasanit. Pastaj orkestra lihet në dispozicion të krushkave. Ato marrin një valle, duke kënduar këngën e mëposhtme:

  Baçe, baçe me zambakë

Baçe, baçe me zambakë,
Kur të pash, t’u bash merake,
Jarinari  narinan.

Baçe, baçe me zymbyla,
Qenke m’ush me daregjyla,
Jarinari narinan.

Baçe, baçe me zefergjena,
Sa e bukur qenke përm’rena,
Jarinani narinan.

Baçe, baçe plot me lule,
N’zemrën time ti u ngule,
Jarinari narinan.

      Pastaj e kthejnë:

Hankoja, moj hankoja,
Jelekun me sumbulla…

      Vallja mbaron dhe orkestra ndalon për pak. Pastaj fillojnë këngën tjetër, që merret edhe valle:

 More, Laskovia!

Ti, more Laskovia,
Ku ma ke shtëpinë?
– Mu në majë të bregut,
Që s’e kap maja dyfekut!

Ti, more Laskovia,
Ku ma ke shtëpinë?
– Mu në majë të sopit,
Që s’e kap gjylja e topit!

Ti, more Laskovia,
Ku ma ke shtëpinë?
– Mu në  majë të malit,
Ku s’e kap plumbi i kavallit!

Ti, more Leskovia,
Ku ma ke shtëpinë?
– Mu në mes të pyllit,
Posi drita e yllit!

      Vallja ndalon. Krushkat ngrihen në valle dy e nga dy dhe orkestra luan këngë, të cilat dhe kërcehen:

      Dy gisht përmbi vetull

Dy gisht përmbi vetull, moj,
       Ç’ma ke lidh shaminë, 
  Qaje, moj Minush, se s’të qan njeri!

Dy gishtat e dorës, moj,
       Me gur xhevahiri,
Qaje, moj Minush, se s’të qan njeri!

Të rriti nëna, moj,
       Të mori bandilli,
Qaje, moj Minush, se s’të qan njeri!

Ky mulliri i drithit, moj,
        Blu’n dal’ngadal’,
Qaje, moj Minush, se s’të qan njeri!

Nuk bluan me burrat, moj,
Por bluan me gratë,
Qaje, moj Minush, se s’të qan njeri!

Ky mulliri i drithit, moj,
Bluan dal’ngadalë,
Qaje, moj Minush, se s’të qan njeri!

Nuk blu’n misër t’verdhë, moj,
Blun misër të bardh’,
Qaje, moj Minush, se s’të qan njeri!

      Kjo këngë këndohet me fjalë të ndryshme. Krushkat në valle fusin dhe vajzat e vogla. Ato kërcejnë dy e nga dy, valle të ndryshme, si “Malanaken”, “Napolonin”, “Dibrançen”, “Tirançen”, “Vallen e Elbasanit”, etj. Më pas, orkestra merr këtë këngë:

              Mbi baluket tuja…

Mbi baluket tuja, po këndon bilbili,
Nga sevdaja jote, moj kaloshe, çeli trëndafili.

Mbi baluket tuja, po këndoka zogu,
Nga sevdaja jote, moj kaloshe, çeli borziloku.

Mbi baluket tuja, po këndon kum’ria,
Nga sevdaja jote, moj kaloshe, çeli kulemria.

Sy e vet’llat tuja, si akrep sahati,
Do të t’bi ndër këmbë, o moj kaloshe, sa të t’zbus inatin.

    ( Shënim: Melodia e këngës së mësipërme është himni i Mbretit të Marokut në shekullin e 16-të. Këndohet në Korçë dhe në Elbasan. Kjo këngë këndohet dhe në Turqi, ndërsa origjinën e ka nga Maroku.)
      Orkestra nuk këndon më këngë të tjera, por luan melodi vallesh. Pranë nuses rri e motra, që ka ardhur krushkë me fisin e saj, të cilat bisedojnë me nusen në një mënyrë të pakuptueshme nga gratë e tjera që janë në atë dhomë. Biseda që bën motra me nusen është në formë shenjash, me sy e me vetulla. Kur krushkat ngrihen e ikin, përcillen nga njerëzit e dhëndrrit deri tek dera e rrugës. Para se të shpërndahen nëpër shtëpitë e tyre, kthehen më parë tek nëna e nuses, të cilën e urojnë edhe një herë dhe, vetëm më pas nisen për në shtëpitë e tyre.     

   Zakoni më i vjetër brenda familjes së dhëndrrit

      Dhëndrri, në krye të 7 ditëve, para se të shkojë në gosti tek i vjehrri, do të armatoset përsëri, duke ia dhënë armët e ëma në kohë të mëngjesit, kur përgatitet të dalë nga dhoma. Ai rri në këmbë brenda derës së dhomës, bashkë me të shoqen dhe e ëma shkon në derën e dhomës, së bashku me nuset e shtëpisë, duke i patur ato majtas e djathtas. Ajo hap derën dhe e gjen të birin në këmbë. I jep armët e brezit, duke i thënë: ” Merri, bir, se të kanë hije, se nëna t’i ka beku’! Qofshin të forta armët e vatanit tonë për armiqtë!” I biri merr koburen, e fut në brez dhe i puth dorën së ëmës. Edhe nusja e tij dhe nuset e tjera i puthin dorën nënës së dhëndrrit. Atë ditë dhëndrri do ta  pijë kafen me nënën e vet dhe të tjerët. Atë ditë do të gatuhen petulla me mjaltë dhe do të bëhen urimet e rastit: “I mbajtsh me shëndet dhe qofshin të ëmbla e të bardha armët në brezin tënd dhe burofshin si brumi i bukës për nderin e të mirave e për vatanin tonë!”.
      Po atë ditë dhëndrri shkon në pazar me armët në mes. Ai nuk i mban armët para të atit, ndonëse i ati e di një gjë të tillë, pasi i duket sikur i hedh nderin poshtë. Kur plaket, armët i nxjerr nga brezi e i fut në silahe. Ky zakon ishte krijuar pas pushtimit të Turqisë dhe ka qëndruar dy shekuj. Tani është zhdukur dhe nuk ekziston më.

                                                   Gostitë

      Në ditën e 7-të të javës së dasmës, i ati i vajzës e thërret të dhëndrrin në gosti për darkë. Dhëndrri shkon në gosti së bashku me nusen dhe me 7-të vetë të fisit që i ka më afër. Kur shkojnë në shtëpinë e të vjehrrit, ata futen e ulen në dhomën e caktuar, ku priten me nderime. Gratë rrinë në një dhomë të veçantë. Në fillim, të ftuarve u nxirret nga një gotë (bardhak) sherbet dhe, më pas, nga një kafe. Pas pak  ftohen për të ngrënë bukë. Këtë ftesë e bën plaku që është caktuar për atë gosti dhe shtrohet sofra me të gjitha gjellët. Të gjithë hanë e pinë. Pas buke, del dhe një herë tabakaja me kafe. Atë natë buka e gjella janë të bollshme, si në ditën e dasmës. Nusja fle në shtëpinë e nënës dhe të babait, ndërsa dhëndrri shkon në shtëpinë e tij, së bashku me njerëzit e tjerë, të cilët shkojnë secili në shtëpinë e vet. Nusja vazhdon të rrijë tek i ati edhe të nesërmen në drekë. Pas dite, atë e dërgojnë në shtëpinë e dhëndrrit, të shoqëruar nga një grua.
      Pas 10-15 ditësh, babai i vajzës e thërret pësëri dhëndrrin në gosti. Ai shkon së bashku me 2-3 vetë e me nusen. Në bazë të zakonit, nusja, me dëshirë apo pa dëshirë, duhet të flejë përsëri tek i ati. Dhëndrri pritet me ndere, si  në gotinë e parë, ashtu dhe në të dytën.
      Ka dhe një gosti të tretë, ku dhëndrri thirret pas 17-18 ditësh. Ai shkon në këtë gosti vetëm me të shoqen. Atë natë, dhëndrri, po të dojë, mund të flejë në shtëpinë e të vjehrrit. Dhe, pas këtyre gostive, atë e thërrasin në gosti familjet e tjera të afërta të fisit të vjehrrit.

Gjellët e dasmës muslimane të Elbasanit

Çorbë
Tavë me pestil
Pasheqofte
Joprak me mish
Byrek
Kabuni
Samsa
Hoshaf

                                       TRADITAT  NDAJ  FEMIJEVE

                                  Lindja e fëmijës dhe dhuratat

      Vajzës së martuar, në qoftë se i lind fëmija në krye të vitit ose dhe më pas, e ëma dhe i ati i dërgojnë këto dhurata: Një djepe të re, të kompletuar me të gjitha shtresat që do fëmija, 3 metra stof për të bijën dhe një flori për foshnjën. Së bashku me këto dhurata, i dërgojnë dhe një mish të pjekur komplet, bukë e gjellë për atë familje dhe të tjera dhurata. Në krye të 10 ditëve, (ose më parë, ose më pas) e ëma e vajzës e merr atë, së bashku me foshnjen, në shtëpinë e vet dhe e mban një javë. Në krye të javës e dërgon përsëri tek burri. Dhuratat që dërgon i ati dhe e ëma e vajzës janë vetëm për fëmijën e parë, sepse për fëmijët e tjerë ata do të çojnë vetëm një tepsi me ravani dhe jo dhurata të tjera. E bija, së ëmës dhe të atit i dërgon vetëm një tepsi me fuli.
      Fisi i burrit dhe i vajzës i dërgojnë një pjatë me ballakume dhe dhurata të tjera, në qoftë se duan, vetëm për fëmijën e parë. Familja e djalit ku ka lindur foshnja, dërgon një pjatë me fuli të shkërmoqshme dhe një nuskë fuli sipër saj për tek fisi i tij dhe fisi i nuses. E theksoj se këto zakone janë vetëm për fëmijën e parë, ndërsa, për të tjerët, nuk ka më shkëmbim dhuratash. Mbetet vetëm zakoni që nëna e merr vajzën në shtëpi dhe e mban nga një javë, sa herë që ajo lind fëmijë.

                         Nata e tretë kur do t’i vihet emri fëmijës

      Nata kur i vihet emri fëmijës është nata e tretë pas lindjes. Familja e asaj shtëpie përgatitet dhe bën fuli, bukë e gjellë për të ftuarit e rrethit familjar. Emrin e fëmijës do ta vënë prindërit e djalit të porsamartuar. Ata zgjedhin dhe pëlqejnë një emër për atë fëmijë. Shumë rrallë, kur gjejnë kundërshtim tek pjestarët e tjerë të familjes, zgjedhjen e emrit e hedhin në votë.
      Emri i fëmijës vihet para buke. Buka shtrohet rreth sofrës ku janë ulur dhe të ftuarit. Mbi sofër vihet tepsia me fuli. Mbi tepsi vendoset dhurata për foshnjën, një unazë ose monedhë ari. Foshnjen e mban e ëma ose një pjestar i familjes para sofrës, deri sa i vihet emri që kanë zgjedhur. Të gjithë urojnë fëmijën, nënën dhe babën: “E gëzoftë emrin! U rrittë me nënë e me babë!” Të gjithë marrin nga pak fuli, ndërsa dhuratën ia japin fëmijës.
      Si mbaron ky ritual, fëmijën e marrin, e çojnë në djepe dhe e venë në gjumë. Pastaj, në sofër dalin gjellët e darkës dhe, pasi hanë bukë, në fund vinë frutat dhe pihen kafetë duke bërë fjalë e shaka. (Emrat që u viheshin fëmijëve në atë kohë, përgjithësisht ishin si emrat e stërgjyshërve të trashëgimisë familjare.)

                                                       Nuni

      Nuni që do të qethë fëmijën lajmërohet nga prindërit e fëmijës, i cili është marrë vesh më parë me pjestarët e familjes. Gërshërët janë të reja dhe të papërdorura. Nuni shkon, sipas lajmërimit që ka, në ditën e caktuar, para dreke ose në darkë. Qethja nuk bëhet vetëm ditën, por edhe natën. Nuni pritet mirë dhe nderohet. Atë ditë apo natë, do të bëhet një drekë apo darkë për nder të tij.
      I zoti i shtëpisë, në drekën apo darkën që shtron për qethjen e fëmijës, ka thirrur dhe plot shokë dhe miq të fisit të vet dhe të gruas. Nuni atë ditë ulet në krye të sofrës (sedrit ) dhe për të gjithë del mezja e rakia. Më pas shtrohet buka e gjella. Pastaj nxjerrin fëmijën dhe ia venë në prehër nunit, i cili nxjerr gërshërët dhe e qeth fëmijën, në fillim nga e djathta, sipër ballit, e pastaj nga e majta. Kjo do të thotë: “Në emër të Atit, të Birit e të Shpirtit të Shenjtë!” Por disa i qethin vetëm flokët e ballit.
      Nuni, pasi e qeth, i jep një dhuratë ari atij fëmije dhe, së bashku me gërshërët e flokët, i lë mbi sofër. Fëmijën, së bashku me dhuratën, i merr e ëma. Flokët futen në arkën e pajës. Pasi kryhet edhe ky ritual, të ftuarit që janë në dhomë i thonë: “Paç dorën e mbarë!”.
      Nuni mund ta qethë fëmijën edhe në mes të pijes. Ai mbetet nun vetëm për atë fëmijë dhe nuk është konditë të qethë edhe fëmijët e tjerë. Fëmija shumë rrallë qethet dy herë. Kjo ndodh vetëm atëherë kur atij i vardiset ndonjë mik i tij dhe babai kërkon ta nderojë duke pranuar ta qethë fëmijën përsëri e duke e bërë mikun nun të fëmijës. Nuni nuk ka të drejtë të bëjë krushqi me atë fëmijë që qeth, qoftë vajzë apo djalë.
      Në qoftë se e ëma e fëmijës që do të qethet është shtatzënë, fëmija nuk qethet deri sa të lindë fëmija tjetër. Dhe, pasi të lindë e të vijë në kohën e qethjes, qethen të dy fëmijët njëherësh. I pari do të qethet fëmija që lindi më vonë e pastaj fëmija i parë.
      Nunit që qeth fëmijën i jepen  një palë çorape ose ndonjë dhuratë tjetër. Nuk është konditë që nuni të jetë burrë. Ai mund të jetë djalë, madje edhe grua ose vajzë, të cilat veprojnë sipas zakonit të sipërtreguar. Këto vajza apo gra quhen “Nuna”. Në gjuhën e popullit, këto familje quhen “Gërshane” ose “Silani”. Fëmijët zakonisht qethen në moshën 8-muajshe e deri ne dy vjeç.
( Shënim: Zakoni në katundet e Elbasanit është që gërshërët duhet t’i ketë nuni, të reja e të papërdorura dhe jo i zoti i shtëpisë. Gjithashtu, të gjithë i japin atij dhurata në lekë, pasi ai jep dhuratën e vet. Ata nxjerrin një kupë rreth të ftuarve, të cilën e quajnë “xherr” dhe deklarohen me emra një për një, të gjithë ata që hedhin para).

                            4.  SYNETLLEKU

       Një javë para se i ati i djalit të bëjë të birin synet, fton të gjithë fisin e gruas dhe të vetin, miqtë dhe shokët qe ka. Lajmërimi bëhet me anën e një gruaje tek gratë dhe të një burri tek burrat. Familjet që lajmërohen, përgatiten të dërgojnë dhurata në atë synetllëk. Këto familje janë kryesisht fis i afërt dhe shoqëria e ngushtë, të cilëve babai ua ka bërë nderet. Në fillim i dërgojnë nga një dash dhuratë. Dashi duhet të jetë i bardhë e jo i zi. Në të dy brirët e dashit vihet nga një kokërr mollë dhe në ballë një pasqyrë e vogël e rrumbullakët. Trupi i dashit lyhet me pulla me bojë të kuqe dhe quhet “dash me bojna”. Dashi  i ngarkohet një hamalli që të dërgohet në shtëpinë e të atit të djalit, duke i treguar se nga kush e ka këtë dhuratë. Emrat e atyre që sjellin dhurata shënohen nga një njeri që rri në shtëpi ato ditë. Në ditën e caktuar kur do të bëhet synetllëku, miqtë dhe mikeshat do të mblidhen në atë shtëpi.
      Djali që do të behet synet do të lahet dhe do t’i vishej një fustan i gjatë (anteri), duke i vënë një pullë të zezë në ballë, midis vetullave dhe kjo tregon që ky fëmijë do të bëhet synet. Funksioni tjetër është që fëmija të mos kapet nga syri i keq apo, siç thuhet ndryshe, “të bjerë nazar”. Në ceremoninë e synetllëkut janë thirur dy berberë. Njëri do të qethë djalin në mes të njerëzve dhe tjetri do ta bëjë synet. Me berberin që do ta bëjë synet është dhe hoxha, i cili do t’i këndojë uratën, të cilës turqisht i thonin “gjylbeni”.
      Djali nxirret në oborr, ulet në një shkamb dhe berberi fillon ta qethë, i rrethuar nga burrat, të cilët, të shoqëruar nga orkestra, këndojnë këngën:

       Ç’ashtë ky gëzim?
Ç’ashtë ky gëzim i madh sot,  u shëqyr,
Ashtë gëzimi i babës vet, u shëqyr,
Që bën synet birin e vet, u shëqyr,
I pastë ymër njëmijë vjet, u shëqyr.

Ç’ashtë ky gëzim i madh sot, u shëqyr,
Ashtë gëzimi i nanës vet, u shëqyr,
Që bën synet kimetlin’ e vet, u shëqyr,
I pastë ymër njëmijë vjet, u shëqyr…etj.

      Pasi berberi mbaron së qethuri, ai merr pasqyrën dhe ia vë përpara të ftuarve, duke mbledhur kështu shpërblimin e punës së tij. Më pas, djalin e marrin dhe e fusin në shtëpi. Në mes të dhomës vihet një çarçaf, mbi të cilin vendoset djali. Përreth ka disa burra, me të afërtit e fisit, hoxha dhe berberi që do ta bëjë synet. Burrat do ta mbajnë djalin për krahësh, hoxha do t’i këndojë uratën, ndërsa berberi kryen operacionin e tij. Pasi mbaron operacioni, djalin e vendosin në shtratin që është përgatitur për këtë qëllim. Menjëherë orkestra fillon muzikën, këngët dhe vallet. Njerëzit, si ata që kanë qenë brenda, si ata që kanë qenë jashtë, takojnë djalin, e urojnë dhe e mbushin me dhurata të ndryshme. Atë natë të gjithë këndojnë e kërcejnë këngë të ndryshme, si:

      Mu ke Çesmja  
 Mu ke Çesmja e Bobollit
Mora rrugën për Stamboll,
Tue kalu’ në mes t’oborrit
Rruga ç’mu ba gjol.

Ç’u bane, Ago, ç’u bane,
Ç’u bane që s’vjen ngadalë,
Si hana kur ban me dalë,
Si dielli që ndriçon malet,
Si sytë e zez në ball’t.- Një motmot, një gjysëm viti,
Neve u deshëm, njeri s’na diti,
Veç ai zot që na jeratisi,
Sytë e zemrën tek ti ç’ma njiti.

Ç’u bane, Ago, ç’u bane,
Ç’u bane që s’vjen ngadalë,
Si hana kur ban me dalë,
Si dielli kur ndriçon malet,
Si sytë e zez në ball’t.

Mos u maj se je i bukur fort,
Mos e lësho gojën kot e kot,
Se të vret i madhi zot!
Kur më ban naze e s’më do fort,
Ç’u bane, Ago, ç’u bane, etj…

Sa hyni  hana e Xhebenit
Fillove me u zbukuru’,
Sanxhakët e Elbasanit
Shum’ janë duke na kërku’.
Ç’u bane, Ago, ç’u bane,etj…

Ago, i pari qytetit,
Hapi valët, i ra detit,
Mos je meleq i xhenetit,
Apo alltun i mbretit?
Ç’u bane, Ago, ç’u bane, etj…

Kam ca ditë që u bana gur,
Më merret goja, ç’ke, o nur,
Bafti im, sa fort u bur,
S’më la që të rri uzur.
Ç’u bane, Ago, ç’u bane, etj…

Jam një dervi’, jam nje dede,
Jam ashik i shtat’ bilbilave,
Me e zu, ma s’di se ka të vete,
Rri në erë të trëndafilave.
Ç’u bane, Ago, ç’u bane, etj…

Ahi, djem, të meleqetit,
Qania hallin k’tij të shkretit,
Se ka ra’ në fund të detit,
Posi n’ditë të kiametit.
Ç’u bane, Ago, ç’u bane, etj…

      Njerëzit e kategorisë së parë që nuk janë në dhomën ku është orkestra, nuk durojnë më dhe i kërkojnë diçka për të pirë mejhanexhiut, i cili u përgjigjet: “Peqej, efendem!” Ai i qeras të ftuarit me pije sipas dëshirës. Ndërkohë, në dhomën tjetër, orkestra fillon këngën tjetër:

     Mu ke çesmja, në çarçit

Mu ke çesmja, në çarçit,
Thanë se dulën me grabit,
Unë e shoh se s’është dobi,
Ç’më ka zanë me zotnitë!

Me zotnitë s’është meqym,
Mjer’ ç’i ka zanë taksirati,
Merhamet të bësh, o i mjeri bilbil, 
Fol, o djalë, të mbuloftë merati.

               I mjeri

I mjeri ashik, sa fort humbi,
E s’u pa me sy nga shkoj e vajti,
Vall’, ku e goditi plumbi?
Në nishan të faqes tënde.

Sa të jemi, sa të rroj,
S’ta harroj miq e miqësinë,
Si bilbili qaj e vajtoj,
Kur të kujtoj bukurinë.

Mjer’ unë që u bash ashik,
Sot më sot në k’te zaman,
Kur ta gjej një njeri sadik,
Të rri e ti them aman.

Posa dola tek Bezistani,
Mbusha sytë plot me lot,
Lumthi ti, moj kumxhihane,
Qenke mbush’ plot me zogj.

      Në mes të këngëve pihet rakia dhe bëhen urimet e rastit. Dhe këngët vazhdojnë:

          Në atë hije

Në atë hije të asaj qershije,
Me një men’ çe kam mejtu’,
Do t’i bëj rixha kadisë
Që të flasi çuni me mu’.

Në ato seqe, në ato teqe,
Bëjnë dervishët “hu ja hu”,
Mu’ të m’japësh treqind qese,
S’un’ e jot, jo, s’kam me e harxhu’.

Unë s’të shava, as të rraha,
Po të thash’ shko në mejtep,
Ty, more hoxhë, t’u thaftë krahi,
Përse m’i solle syve të zez?!

           Mal më mal

Mal më mal do të përpiqem,
Der’ sa të humbas ‘kundi,
Si pervani do të digjem,
Der’ sa të tretem e të kulloj si lumi.

Bafti im, sa fort po më mundon
E s’po më qit prej jesiri,
Kështu është dhe vazhdon,
Lum kush të ka pranë e të shikon,
S’kthehet prej së m’ari
E s’i prishet fiqiri.

Një njeri që s’ka muhabet
Eshtë hajvani i perëndis’,
Si në dynjatë e në hajret
Ka me i dal’ shok njerzitisë.

S’e di gjymën se si me e marrë
Kur ta mejtoj bukurinë,
Në mejdis t’mejdanit më thirr’, kam dalë,
Si mexhlumi për Lejlanë.

      Pasi këndohen këto këngë, kërcehen dhe valle e bëhen shaka të ndryshme. Më pas, këngët vazhdojnë përsëri:

         Mançe begu

Mançe begu, dil ke ura,
Sa i bukur, sa i bukur,
Me fustanen turra-turra,
Marshalla, efendemdem, çok jasha.

Mançe begu, dil ke dera,
Sa i bukur, sa i bukur,
Fustanen ta mori era,
Mashalla, bej efendemden, çok jalla.

Mançe beu, dil ke ullini,
Sa i bukur, sa i bukur,
Dy tapanxhat prej florini,
Marshalla, bej efendemdem, çok jasha.

Mançe beu, t’u zgjattë jeta,
Sa i bukur, sa i bukur,
Kanga jote me trumpeta,
Mashalla, bej efendemdem, çok jasha.

      Melodia e këngës është shumë e bukur dhe bejlerët hiqnin festet nga koka dhe ia hidhnin orkestrantëve e këngëtarëve, duke thirrur “Ej, ej, hopa, hopa!” Më pas fillon kënga tjetër:

            Mahmut bej

Mahmut bej, m’re Mahmut bej,
Sa i bukur që me je,
Dil e rri, aman, në atë penxhere,
Shkon manxhi aty dre,
Do jelek kadife,
A s’ja ban’, m’re Mahmut bej?

–         Jam i vogël e s’kam me se!

Me paret të Jericës,
Me lalët të Janinës!

Mahmut bej, nazet si drita,
Bukurinë çe ke për fis,
Vishma xhyben me shirita,
Gjithë dynjanë çe ke shastis.

      Më pas fillojnë këngën tjetër:

     Hum’i zemra ime!

Hum’i zemra ime, hu’mi,
Kërkoj e s’mundem ta gjej,
Derhem, derhem kullon si muri,
Në qaf’ ma paçi, po ju them! 

Do iki, do të marr dhenë,
Kur ma bën buzën në gaz,
Gju më gju me Asllan bej’,
Ti, m’re guri elmaz.

Thonë se po vjen padishahu,
Dulën hallku me banun sejran,
Ai na qenka sadullahu,
Ky pret ashikët me ferman.

       Sheqeri bej

Sheqeri bej Ajami,
Mos ik nga Elbasani,
Se na shëmtohet toka
Kur shetit nga Evropa,
Kur shetit nga Shqipnija
Në Elbasan të do tavabija.
Bir, o bir, o Sheqeri bej,
Mos rri ma andej,
Mos rri ma andej,
Hajde ti këtej,
Hajde nga Elbasani,
Hajde, o Sheqeri bej Ajami!

       Tu shi i Vajes

Tushi i Vajes bani çun,
Hysen beu bani 12 fëli:
– Mos më thënçin Hysen bej Zylfi,         
Po s’ja njita Fiqiri!

Dymbëdhjetë e trembëdhjetë,
Sot martinën në krahë çe mora,
Ah, moj Tushi, ah moj shpirt,
Nga zemra nuk të nxorra!

Tushi Vajes bani gocë,
Hysen beu thirri 12 sofër gra:
– Mos më thënçin Hysen bej Zylfi,
Po s’ja njita Zyra!

Tushi Vajes vesh jelek,
I hypën kalit, shkon n’Byshek:
– Mos më thënçin Hysen bej Zylfi,
Po s’të vrava me dyfek!

Tushi Vajes e holl’, e gjatë,
Remja vogël flokun e madh:
– Mos më thënçin Hysen bej Zylfi,
Po s’ta mbusha fushën me gjak!

Tushi i Vajes e holl’, e plotë,
Si Selvijat e Namazgjasë:   
– Mos më thënçin Hysen bej Zylfi,
Djemt’ e mij i bëra kot!

Tushi i Vajes e holl’, e gjatë,
Remja vogël flokun e kuq:
– Mos më thënçin Hysen bej Zylfi,
Djemt’ e mi i bana me huq!

      Të gjithë të ftuarit, gra e burra, hanë të gjitha gjellët e përgatitura me këtë rast, nga çorba e deri tek hoshafi. Ata bisedojnë e bëjnë shaka, pinë kafe e duhan. Orkestra nis përsëri këngët:

        Shamikuqe

Shamikuqe,
Qenaret jeshile,
Po vjen goca
Si mushka me zile.

Shamikuqe,
Qenaret e bardha,
Po vjen goca
Me mollë e dardha.

Shamikuqe,
Qenaret me hije,
Po vjen goca
Si zog kumurie.

Shamikuqe,
Qenaret e ndryshme,
Po vjen goca
Si dallandyshe.

            Ndiz duhanin!

Ndiz duhanin, ti dali tymi,
Asht’ ba’ lala për bar heqymi,
Aman ja ke lala, aman të du’ përpara!

Ndiz duhanin t’i dali flaka,
I ka fajet fytyrrrumbullakta,
Aman ja ke lala, aman të ve lala përpara!

Kam duhan, por nuk kam letra,
Mos mi çil plagët e vjetra,
Aman ja ke lala, aman të du’ si ma para!

S’un e pi rakinë e rrushit,
Du’ venën e ambël prej mushtit,
Aman ja ke lala, aman të dal përpara!

Pi raki, moj shoqe, mos u dej,
Mos ma ço mendjen gjithandej,
Aman ja ke lala, aman të dal përpara!

             Pi rakinë!

Pi rakinë me shishe gastarje,
Mos u ban, moj goce, qibare,
M’aje men’ fjalën që të kam thanë,
Dil atje ku dole mbramë,
Dil atje me shoqet e tua,
Mos thu’j gjë për mua.

Mu’ të mjerin, më zu’ taksirati,
Fol, moj goce, se kaloi sahati,
Fol e qesh se të du’,
Mos më ler’ kaq zem’ru.

U xërru shishja, u derdh rakia,
Përse s’i qan hallet e mia,
Mir’ ma bane, mir’ fjalën s’ma the,
Pse ikën e vetëm më le?

Leni nazet se të du’ me hakikat,
Po s’më m’ajte, zoti të vraft’!

      Këto këngë që do të pasojnë këndohen në greqisht dhe turqisht:

Nje mot-mot qe jam pa rru’!

Kam një mot-mot që jam pa rru’,
Çova me marrë berberin,
Flokët e mi s’kanë të shkatërru’,
Ç’ta baj hallin, unë i mjeri. 

Karafili Elbasanit paska çel,
Çel e hapu, burbuqe,
Mjeri unë, kimetin s’ta di,
Mollat e faqes të kuqe.

As gjall’, as vdekun nuk jam,
Po kam ranë në mes të detit,
Shkon sallakut si asllan,
Moj stolia e xhenetit.

Zanatin ma paske vesh,
Mos harrosh miq e miqësinë,
Fjala jote, m’asht’ e ambël,
Djalë, të lënça perëndinë.

Djali qenka nisun për Qabe,
Zoti ynë ja baftë rrugën e m’arë,
Kur të nisesh, të bësh haber,
Të përcjellim duke qa’!      

      Kësaj kënge i këndojnë dy strofa duke e përsëritur dhe orkestra ngrihet në këmbë, pastaj dy vetë marrin vallen e madhe me zile. Më pas, çdokush që kërkon të kërcejë ose të këndojë, i afrohet orkestrës me lekë në dorë duke kërkuar këngë ose bejte nga ato që duan qeflinjtë, ndërsa orkestra është e detyruar t’i shoqërojë. Ky zakon përsëritet deri sa agon dita dhe të gjithë të ftuarit dalin në oborrin e shtëpisë së bashku me orkestrën dhe dy valltarë të fortë tërheqin nga një valle shumë të bukur. Të gjithë fillojnë e largohen duke i dhënë urimet të zotit të shtëpisë, gjithmonë duke u shoqëruar deri në derë të rrugës nga orkestra. Pas njerëzve largohen dhe orkestrantët, pasi kanë pjestuar lekët e fituara atë natë me njeri- tjetrin.
      Mejhanexhiu, i mbetur vetëm, bën pastrimin dhe, pasi ka kryqëzuar duart nga prapa, fillon dhe flet: ”Hej, zot të qofshim falë, që na ruajte e që na shpëtove sonte nga thikat, nga koburet, nga tapanxhat, nga pinjallët!”
      Në mëngjesin e asaj dite, djalit që është bërë synet fillojnë e i vinë dhuratat, të cilat ai i var në një fije tek koka e krevatit. Ai ua tregon dhuratat të gjithë njerëzve që vijnë. Shumica e dhuratave janë stofra. Djemtë bëhen synet në moshen 5, 7, 9, deri në 11 vjeç, shumë rrallë në 15 vjeç. Synetllëku bëhet gjithmonë në vitet tek të moshës së djalit.
      Pasanikët ose bejlerët, para se ta qethnin e ta bënin djalin synet, e hipnin në një kalë me shalë dhe e shëtisnin në rrugët kryesore të qytetit, në mes të popullit. Djalin e shoqëronte një shërbëtor i beut me një kanistër mbi kokë, mbushur plot me para dhe, dy të tjerë, pranë shërbëtorit, mbushnin grushta me para mbi kanistër dhe ia hidhnin popullit, sa para dhe pas. Fëmijët e vegjël i mblidhnin këto para pas kalimit të popullit. Paratë ishin të asaj kohe: metelikë, treshe, gjashtare, pular, çerek, mexhidije. Pasi plotësohej ky zakon i shëtitjes, djalin e futnin në shtëpi, e qethnin dhe e bënin synet.
      Synetllëku bëhej kur hëna ishte e këputur dhe jo kur hëna ishte e re,  sepse gratë e kanë për keq kur hëna është e re dhe e plotë. Zakoni i synetllëkut e ka origjinën nga populli arab, i cili e ka patur atë prej shekujsh, në djem e në vajza.

                                                                      5.  DITA  E  VERES

      Dita e Një Marsit është dita e kryemotit allaturka. Ajo ditë festohet në të gjitha krahinat e Elbasanit me ëmbëlsira, me arra e palëfiku. Zakoni ishte që në këtë ditë nuk shpërndahej asgjë e dalë nga shtëpia. Në disa katunde të tjerë të Elbasanit, shumë kohë më parë, Ditën e Verës e festonin me gjueti, duke dalë i gjithë katundi, burra e djem, të gjithë sa ishin në moshë pushke. Ata rrethonin malin apo pyllin që kishin afër dhe bënin gjueti.
      Zakoni i Ditës së Verës tek muslimanët e Elbasanit qëndron i pazhdukur e vazhdon të ruhet. Ai vazhdon të festohet me madhështi dhe ka rekordin ndër qytetet e tjera të Shqipërisë. Në këtë ditë, shumë njerëz nga qytete të tjera vijnë dhe e festojnë Ditën e Verës së bashku me popullin e Elbasanit, i cili, për festimin e Ditës së Verës shpenzon shumë para. Këto shpenzime janë baraz me shpenzimet e Bajramit të Madh e të Vogël. Në këtë ditë bëhen ballakume, ravani, theret një gjeldeti, blihen palëfiku, arra dhe të gjitha llojet e ushqimeve që duhen për një familje. Përcaktohen pjesët që do të shpërndahen në familjet e tjera dhe në Një Mars allturka, ose në 14 Mars, në kohë mëngjesi, të gjitha pjesët e caktuara për shokët, për miqtë, qofshin kristianë a muhamedanë, të varfër ose jo, shpërndahen duke bërë urimet e rastit: ”Për shumë vjet!”
      Në festën e Ditës së Verës të gjithë burrat, djemtë, gratë, vajzat, fëmijët, dalin që në mëngjes jashtë qytetit, në vendet më të bukura. Si vende të qefit që kishin famë, mund të përmendim: Busheku, Rrapi i Mansit, Ullini i Qefit, Teferiçi, Shën Gjoni, Krasta e Madhe, Hamlli i Tabakëve, Burimi i Bankës, Tepja e Zaranikës, Çarja e Sulkuqit, Shtanasi, Çarjae Stringës, Burimi i Ali Xhinsit.
       E gjithë dita kalon duke luajtur, duke kënduar e vallëzuar. Pasi hahet dhe dreka, festa mbaron kur dielli fillon të perëndojë. Kthimi për në shtëpi bëhet tufa-tufa. Dallohen gra me fytyra të mbuluara dhe dëgjohen këngët nga djemtë dhe orkestra popullore në afërsi të qytetit. Kur futen në qytet, çdo gjë qetësohet dhe njerëzit shpërndahen nëpër shtëpitë e tyre. Më parë, kur ishin duke festuar festën, zbrazeshin dhe pushkë. Nga grupet e shoqërisë që janë në kodra, livadhe e në vende të tjera të bukura, të futur nën hijen e ullinjve e rrapave, qëndrojnë mezet dhe pijet që kanë marrë në shporta. Disa nga këto grupe atë ditë kanë marrë orkestra popullore dhe këngëtarë, të cilët, midis të tjerave, këndojnë dhe këngët e mëposhtme:

  Me dyzinë po vjen vera

Me dyzinë po vjen vera,
Çel, moj gonxhe trëndafili,
Si gjemia kur hap vela,
Lule m’lule k’ndon bilbili.  

Lule m’lule k’ndon e thotë:
Se ç’po hek kjo zemra ime!
Çelni, lule, si çdo mot,
Për bukuri e gëzime.

Çelni e dilni si përhera,
Çelni, moj gonxhe trëndafili,
Me dyzen po vjen vera,
Me dyzen po k’ndon bilbili.

      Pasi mbaron kënga, bëhen urime dhe pastaj vazhdon kënga e dytë:

          Ishje i sëmurë

Ishje i sëmurë e më ke njallë,
Nga hereti më këtheve,
Fol e thuaj një fjalë,
Me bukuri më de’ve.

Garip me gisht
Fati më ka ba,
Mos i ban kaq bisht
Të mjerës sevda.

Sevdaja insanit
Zemrën e përvëloi,
Ti, lulja e Elbasanit,        
Dhe kur plake bukuri lëshon.

          Largoi dimri

Largoi dimri, erdhi vera,
Dalin lulet palë-palë, nji nga nji,
Lulet e Elbasanit, si përhera,
Dhe kur plaken kanë bukuri.

Dhe ju lule të majisit,
Mos ju lavdëroni luleve të prillit,
Se bukuria në ju qëndisi,
Që të shndritni si rreze të diellit. 

           M’udhë dola

M’udhë dola e të thashë,
Bre, si kuvendon goja e insanit,
Shkon rrugës porsi dash,
O daragjyl i Elbasanit.

Shyqyr ti, baj rabi lal Eminit,
Që ma dërgoi tek ti sevdanë,
Asaman, o Saipi  i Dinit,
Do ta le te ti rixhanë.

Në dorë m’aje një pasqyrë
Për nispet menafikut,
Më stolise në fytyrë
Prej inat’ të të ligut.

Mjeri un’, shumë rixha të kam,
Kur ndonjë punë s’un’ e m’arosh,
Më thu’j, se gati jam,
Ndon’se me mu’ s’do që të pajtosh.

Me xhamadan kadife veshun,
Binishin hedhun mënjanë,
Vjen me fytyrë të qeshun
Dhe më kthen kryet mënjanë.

      Kjo këngë nga djalëria këndohet me fjalë femërore, ndërsa nga gratë këndohet me fjalë mashkullore:

            Shul në rrugë

Shul në rrugë kam dalë e po të pres,
Po për ty, more xhanan,
Jam e gjallë e s’du të tres,
Kur më jep ti nga një selam.

Elbebi, more çaj sheqeri,
Paskam dalë prej Venediku,
E ku ta di, unë i mjeri,
Se m’i ka dërgu’, more, ky ashiku?

Mollët e kuqe të Ohërlisë
Paskan qenun për të sëmunë,
Gjersa je rob i perëndisë
Mos u madhështo shumë.

Mos u ban, more, kaq i pabesë,
Ç’pate ti që më zem’rove,
Ani, më dhe malet e Moresë,
Mu’, të mjerin, s’më kujtove.

Leu dielli në buzë malit,
Lëshoi rrezet nëpër dete,
Vish xhoken me gajtana të arit,
Zoti ynë të dhëntë jetë.

Ti si trim’ i Rumelisë,
Shiko nga dynjaja,
Ti, o zallmi i perëndisë,
Na shpëto nga sevdaja.

      Përveç këtyre këngëve, këndohen dhe shumë këngë të tjera të Elbasanit.
      Grupet që këndojnë atë ditë, i vazhdojnë këngët deri afër mbrëmjes. Ka dhe disa grupe të tjerë, të cilët, ca me kuaj e ca më këmbë, shëtisin në kodra, pyje, livadhe dhe vizitojnë grupet e ndryshme të njerëzve që këndojnë dhe u urojnë atyre: ”Për shumë vjet këndofshi e vallëzofshi!” Dhe përgjigja e tyre, është: “Me gjithë ju!” Kështu kalonte Dita e Verës në atë kohë. Ky zakon është i pazhdukur, ndërsa këngët e asaj kohe nuk janë më në përdorim. Ne i shënuam për kujtim të kohës.

                    6.  FESTA  FETARE

      Muslimanët për një vit kanë 10 festa, nga të cilat tri janë Netë të Mira. Nata e parë e mirë quhet “Regaip”, e dyta “Miraxhe” dhe e treta “Berat”. Në këto tri Netë të Mira, muslimanët e Elbasanit bëjnë hallvë dhe çdo familje e shpërndan një pjesë të saj në familjet e tjera. Kështu që, bëhet një shkëmbim hallvash tri herë në vit, në të tria Netët e Mira.
      Në këto Netë, gratë dhe gocat lyejnë duart me këna. Pas këtyre Netëve të Mira, është dita e Jamusheqit. Në këtë ditë dilte Xhep tellalli (kasneci), i cili lajmëronte me zë të lartë e të fortë se kishte ardhur dita e Ramazan Sherifit. Lajmërimi bëhej pasdreke nëpër Pazar. Atë ditë zbrazeshin dhe tre të shtëna topi. Fjalët e Xhep tellallit populli i priste me gëzim, sepse ditët e festave, më parë, ishin ditë gëzimi dhe vallzimi. Natën e Jamusheqit zbrazej dhe një e shtënë topi për syfyr dhe, dita që gdhinte, ishte Ramazan.
      30 ditët e Ramazanit kaloheshin si dite feste. Muslimanët agjëronin në këto 30 ditë, me përjashtim të fëmijëve që nuk kishin mbushur moshën 14 vjeç. Hahej dy herë në ditë, yftar dhe syfyr, të cilët paralajmëroheshin me një të shtënë topi. Topi i yftarit zbrazej në kohë akshami, ndërsa ai i syfyrit zbrazej në mesin e natës. Çdo musliman për yftar do të thërriste pjesë-pjesë dhe shokët e vet kristianë dhe do të hanin yftar së bashku në dyqane ose shtëpia. Ky ishte një zakon i rradhës, por dhe për syfyr ftoheshin njerëz. Po në ato ditë ftonin dhe shoqi-shoqin për yftar dhe, pas yftarit, dilnin për vizita në dyqanet e njeri-tjetrit. Në ato 30 ditë asnjë musliman e kristian nuk guxonte që të pinte kafe e duhan nëpër Pazar, se, po të shihej nga të tjerët, rrihej rëndë me shqepe të gjatë, të cilat i mbanin në dorë ose në tepsi. Në ato 30 ditë, në darkë gratë dilnin me napë e ferexhe të mbuluara dhe shëtisnin nëpër Pazar, ose shkonin nëpër teqe, ku bëhej ziqër, për të parë. Përveç agjërimit, këto zakone tani nuk ekzistojnë më.

                               Loja e dollapëve për Bajram

      Bashkia e Elbasanit, për Bajram të Madh e Bajram të Vogël, përgatiste një palë dollapë, një “Tranthi-karvanthi” dhe një shalë. Këto ia shiste sipërmarrësve që merreshin me tregti. Loja e dollapëve zgjaste një javë, sepse aq zgjaste dhe Festa e Bajramit. Në këtë javë Pazari rrinte i mbyllur. Ai që kishte marrë dollapët siguronte dhe një orkestër popullore dhe punëtorë që shërbenin aty. Në sheshin e dollapëve shihje për së largu gra me ferexhe, me fytyrë të mbuluar, burra e djem, fëmijë që luanin tek dollapët. Krahas tyre kishte dhe vajza 11-12 vjeçare, të veshura me rroba shqiptare dhe të zbukuruara me vargje floriri në krahëror. Vajzat ishin të shoqëruara nga shërbëtorët ose nga njerëzit e tyre të afërt, të cilët kujdeseshin për to. Në ndryshim nga të tjerët, të cilët hipnin në këto lodra sipas dëshirës, vajzat i merrnin dollapët angazhe. Ato vajza që hipnin në dollapë, e kishin për herë të fundit, sepse, më pas, ato do të mbylleshin në shtëpi. Qëllimi i kësaj loje për vajzat, nuk ishte vetëm argëtimi. Ato, të zbukuruara e të veshura me kostume popullore, do të shiheshin për herë të fundit nga njerëzit. Prindërit që kishin djem për të martuar, shikonin me kujdes vajzat, për të zgjedhur në të ardhmen nusen e mundshme për djalin e tyre. Por, që nga viti 1936, zakoni i dollapëve u ndalua nga Qeveria e asaj kohe.

                                     Dita e Nevruzit

      Në 9 Mars allaturka, sekti Bektashian feston ditëlindjen e imam Aliut (22 Mars) dhe 3 ditë më pas, më 12 Mars allaturka, festohet Dita e Nevruzit nga muslimanët.
      Ditës së Nevruzit në gojën e popullit i thuhet dhe “12 laknat”. Dita e 12 laknave është Dita e 12 imamëve. Ajo ditë festohet e respektohet sipas zakonit. Për të këndohet dhe një këngë, që i kushtohet kësaj feste:

    Kënga e Festës së Nevruzit

Sot e nesër kemi Nevruz,
Çdo njeri që ta festojë,
Ta dijë se plot me lule jeta u m’ush,
Le të dali t’i gëzoj’.

Bar e gjethe jeshilon,
Zogjtë, bilbilat ligjërojnë,
Dhe bagëtia gëzon,
Dhe kumuriat këndojnë.

Syni insanit kullot
Mbi nurin të bukurisë,
Sulltan Nevruzi që vjen sot
Janë 12 Pejgamerët e Perëndisë.

      Në Ditën e Nevruzit që festohet nga i gjithë populli i Elbasanit, çdo familje bën një laknur. Atë e përgatisin duke i futur brenda 12 gjethe lakrash në një qoshe. Laknuri përgatitet me ç’të duan gratë, mjafton të ketë brenda 12 gjethet e lakrave (të cilat hahen). Në darkë e marrin nga furra ku e kanë çuar për ta pjekur. Amvisa e shtëpisë i fut laknurit një pare metalike që të mos e shohë askush. Në darkë shtrohet sofra për të ngrënë bukë dhe, pasi hanë e pinë, vihet laknuri në mes të sofrës.
      Amvisa e shtëpisë e rrotullon atë 3 herë, që të mos e dijë as vetë ku është leku dhe, pas kësaj, lutet për fatet e shtëpisë, të cilat do të vinë duke u rrotulluar, sikurse rrotullohet edhe ajo tepsi. Pasi kryhet kjo ceremoni, që të mos dyshojnë pjestarët e shtëpisë, secili merr pjesën e vet.
     Ai që e gjen lekun në pjesën e vet, me të duhet të blejë kripë. Në se lekun e gjejnë fëmijët, gratë ia marrin atë dhe i japin një monedhë tjetër me të njejtën vlerë. E mira është që lekun ta gjejë i pari i shtëpisë. Në se nuk e gjen ai, preferohet një tjetër pjestar i familjes. Të gjithë të tjerët që janë rreth sofrës thonë se bereqeti është po brenda shtëpisë. Kur të tjerët e gjejnë atë monedhë, i zoti i shtëpisë nuk mërzitet.
      Ditës së Nevruzit populli i Elbasanit i ka shtuar edhe një zakon tjetër nderi dhe respekti, të cilin muslimanët ua bëjnë kristianëve. Çdo familje muslimane që ka një mik kristian, i ndan pjesën e laknurit që në darkë dhe, në mëngjes, ia dërgon (hisen) në dyqan.

                                        Ditët e Ramazanit

      Në Ramazan, për iqini, kërciste daullja në mes të qytetit mbi portën e Kalasë, e cila lajmëronte gratë që të bënin gati yftarin. Shenja për të prishur agjërimin ishte zbrazja e topit. Topi i yftarit, porsa dëgjohej, bënte që të gjithë njerëzit që agjëronin të shpëlanin gojën me ujë dhe të fillonin të hanin bukë. Buka e gjella, pjesës më të madhe të burrave u shkonte nëpër dyqane  me anë të një shërbëtori, i cili e mbante tepsinë mbi krye. Pazari rrinte i hapur deri nga mesi i natës dhe kafenetë deri në mëngjes. Daullexhiu dilte lagje më lagje këto 30 netë, duke i rënë daulles që të mos i zinte gjumi gratë dhe mblidhte para nga ata që donin t’i jepnin. Ndërsa ai që zbrazte topin për yftar e syfyr, rrinte në derë të xhamisë me drurin e gjatë në dorë, me të cilin mbushte topin dhe mblidhte para nga populli kur dilte nga namazi. Të gjithë i jepnin para, ndonëse ai ishte i pajtuar nga zyra e kadiut. Ai i mblidhte ato dhe nga dyqanet e muslimanëve e të kristianëve.
      Po në ato ditë, siç bënin burrat vizita nëpër dyqane tek njeri-tjetri, ashtu bënin dhe gratë vizita tek njera-tjetra. Kurse grave të bejlerëve dhe agallarëve të mëdhenj, u shkonin nëpër hareme. Në ditët e Ramazanit kishte lëvizje të madhe nëpër qytet. Nga që nuk kishte drita, njerëzit mbanin në dorë nga një llampë me vajguri për të parë në errësirë. Por ditët e Ramazanit  ishin një rast i mirë edhe për t’u takuar të dashuruarit. Nga ajo lëvizje e madhe që bëhej në kohën e shkëmbimit të vizitave, vinte momenti i faljes së Teravitit. Në këtë kohë rrugët qetësoheshin, sepse burrat dhe gratë në moshë shkonin në xhami dhe faleshin. Mbas faljes së Teravitit, fillonte përsëri lëvizja e popullit nëpër rrugë.
      Por në Ramazan luhej bixhoz i madh në Elbasan dhe hapeshin shtëpia apostafat për të luajtur. Një pjesë e madhe e popullit që nuk luante gjithë vitin, këto ditë do të luante. Ky ishte bërë si ves.
      Në Ramazan, pas Teraviteve, luhej dhe një lloj llotarie me numra, vetëm në një kafene të Elbasanit, që quhej “Tumlla”, e cila quhej edhe “Cikfina”, po të fitohej një pjesë e atyre numrave.
      Pas 24 ditëve të Ramazanit, është “Nata e Kadrit”. Kjo natë është një Natë e Mirë, kur këndohen nëpër varreza “Hatme”. Ajo Hatme që bëhet në varreza ditën e Natës së Kadrit, është e vlefshme për një vit.

                                             Bajrami i Madh

      Pas Natës se Kadrit, vjen Festa e Bajramit të Madh. Para Bajramit të Madh është “Arfaja”. Për Arfa bëhen 3 të shtëna topi në iqihi (pasdreke) dhe në Pazar dilte daullexhiu me dy njerëz të tjerë që u binin zyrnave. Kjo ishte një lloj orkestre e asaj kohe. Orkestra kishte dy vetë me tabaka që mblidhnin paratë në popull. Pasi u zhduk kjo orkestër, filloi të dalë një orkestër tjetër, e cila quhej “kabelash”, me gërnetë, me darje e të tjera vegla muzikore. Bashkë me orkestrën kishte dhe njerëz që kërcenin dhe këndohej kënga e Arfasë:

       Sot Arfa

Sot Arfa, nesër Bajram,
Çdo njeri le ta mejtojë,
Kush t’jet’ turk, me din islam,
Të mjerët le t’i gëzojë.

Bajramët dy herë në mot,
Shyqyr t’i bajmë perëndisë,
T’i bajmë ibadet të lumit zot,
M’retit të madh të bukurisë.

Bukuria s’un’ mçifet,
Ngado që shkon e shef,
Me atë kushdo që njifet,
Në të liga nuk e rref.

Për shumë vjet e në gëzime
Çdo Bajram me na gjet,
Allahu që na bani krijime,
Dinit islam i dhantë kuvet.

      Atë ditë Arfaje bëhej një gëzim e dëfrim nëpër Pazar, prej 3-4 orësh. Në Natën e Arfasë populli shkonte e lahej në dy banjat që kishte Elbasani, duke u përgatitur për Ditën e Bajramit. Banjat atë ditë kishin shumë punë. Ato gjëmonin nga këngët që këndoheshin.
      Të nesërmen në mëngjes fillonte Festa e Bajramit. Gratë zgjoheshin herët, që pa gdhirë, lanin e pastronin fëmijët. Stoliseshin të gjithë njerëzit, visheshin me rroba të reja dhe shkonin për të falur Bajramin nëpër xhami. Si  falej Bajrami, dëgjoheshin tri të shtëna topi. Njerëzit fillonin të dilnin nga xhamia, përqafoheshin dhe uronin njeri-tjetrin: ”Për shumë vjet Bajramin!” Pastaj shkonin në shtëpitë e veta e bënin Bajram me gratë, fëmijët e pjestarët e tjerë të familjes. Për herë të parë burri do të përqafonte nënën e vet, pastaj gruan, fëmijët dhe pjestarët e tjerë të familjes me radhë. Të gjithëve ai u jepte nga një dhuratë, e cila ishte, kryesisht, në para. Më pas, njerëzia do të shkonte për vizitë nëpër bejlerë e agallarë dhe bënte Bajram me ta. Pas këtyre vizitave, do të shkonin në fisin e vet, pastaj nëpër miqtë e shokët. Këto vizita bëheshin tri ditë me radhë. 
      Në ditën e parë të Bajramit çdo shtëpi muslimane kishte të ftuar një mik a shok, kristian ose dhe jabanxhi. Dreka e Bajramit do të hahej me miq të ftuar, qytetarë apo fshatarë. Këta do të qëndronin dhe për darkë. Ato ditë, përveç të tjerave, këndohej dhe kjo këngë:

Lum e lum, kur vjen Bajrami!

Lum e lum kur vjen Bajrami,
Çe m’uloi tymi qytetin,
Përqark vijmë nga Elbasani
Tue ba zairet miletin.

Kalldrëmi që sillet kiabeti,
Me copë duhen shtru’,
Në qafët të kapet gjithë mileti,
Bajramin tue e festu’.

Zbukurohet i gjithë vilajeti
Nga këto ditë të bukurisë,
Bajramin që feston dhe mbreti,
Shyqyr i bëjnë të gjithë perëndisë.

Nga këto ditë të Bajramit,
Dalin njerëzit të gjithë stolis’,
Këto lule t’Elbasanit
S’e humbin pahanë e bukurisë.

Bajramllari, bajramllari,
Lum e lum që u afru’,
Si i dyti dhe i pari,
Përjetë na gjet’ gëzu’!

      Po në ditën e parë të Festës së Bajramit ekzistonte dhe një zakon tjetër për familjet që ishin në zi. Në vitin e parë të zisë, gratë e asaj familjeje, porsa dëgjonin zbrazjen e topit që paralajmëronte ardhjen e Bajramit, bërtisnin e vajtonin me zë shumë të lartë, për një gjysmë ore. Pas kësaj, ato fillonin e prisnin vizita në shenjë zie. Njerëzit që shkonin për vizitë në këto familje, shkonin për ngushëllim dhe nuk përdornin fjalë urimi, por fjalë ngushëllimi. Vizitat bëheshin deri në drekën e ditës së parë, ndërsa dy ditët e tjera nuk priteshin vizita.

                                    Bajrami i vogël (Kurbani)

      Pas dy muajve të Bajramit të Madh, është Bajrami i Vogël. Në ditën e parë të Bajramit të Vogël populli shkonte në xhami dhe falej. Pas ceremonisë fetare, pasi dilnin nga xhamia, binin 3 të shtëna topi dhe njerëzit bënin Bajram me njeri-tjetrin në oborrin e xhamisë, ashtu si në Bajramin e Madh. Pas kësaj, do të shkonin nëpër shtëpitë e veta e, më vonë, tek bejlerët e agallarët, tek fisi e, në fund, tek shokët. Ditën e parë të Bajramit të Vogël njerëzit bënin dhe një dash kurban, pasi dilnin nga xhamia. Ai njeri që do të therte dashin, duhej të kishte marrë avdes dhe do të këndonte mbi dashin dhe një uratë. Mishin e dashit, i zoti i shtëpisë e pjestonte dhe e shpërndante për të vobektit. Kishte familje që ishin mirë nga gjendja dhe bënin dy kurbane. Ata njerëz, të cilët besonin shumë, lëkurën e dashit që bënin kurban e bënin postiqe për t’u falur. Dashi për kurban blihej një ditë përpara, sepse ajo ditë ishte ditë pazari. Dashi duhej të ishte i bardhë e jo i zi. Dreka e Bajramit do të shtrohej me miq e shokë të ftuar, duke kënduar këngë e hedhur valle.
      ( Shënim: Dita e Bajramit të Vogël ka mbetur nga historia e Abrahamit (Ibrahimit), i cili bëri kurban dashin për birin e vet, Isakun (Ismailin), nga dashuria për zotin. Kjo është një pjesë e historisë fetare që në vitin 1872 para erës sonë.)

                                Festa Muharrem ose Matem

      Pas Festës së Bajramit të Vogël, është Festa “Muharrem” ose “Matem”. Ajo është një festë zie, në kujtim të luftës së Qerbelasë. Atë ditë mbahej agjërim dhe nuk pihej ujë për 10 ditë, por vetëm dhallë. Ky zakon është zhdukur dhe nuk ekziston më.

                                            Hana e hashures

      Pas Hanës së Matemit, vinte “Hana e Hashures”. Kjo ditë ishte një ditë dëfrimi e gëzimi për muslimanët e Elbasanit. Egzistonte gjithashtu dhe një zakon vëllazërie e dashurie midis kristianëve e muslimanëve, sepse, të gjitha familjet muslimane që kishin miq kristianë, do t’u dërgonin atyre një tas të madh me hashure. Dhe Teqja e Madhe Bektashiane do të dërgonte nga një sahan të madh nëpër shtëpitë e miqve të vet kristianë.

                                                    Mevliti

      Pasi kalonte Hana e Hashures, afrohej “Dita e Mevlitit”, ditëlindja e Muhametit. Ceremonia e kësaj dite hapej për të parën herë në formën zyrtare në Xhaminë Mbret, nga ana e zyrës së kadiut. Bëhej një festë madhështore në publik, duke shpërndarë jeshek me elbebi, sheqerna e rrush të thatë. Pastaj festohej nga esnafi i tregut po me atë madhështi. Për herë të tretë festohej nga esnafët e tjerë.
       Në xhami të ndryshme e nëpër shtëpi shtrohej bukë e gjellë, duke thirrur miq e shokë të fesë kristiane. Po kjo festë festohej dhe nga vetë privatët.

                                  Njerëzit që shkonin në Haxh

      Njerëzit në kohët e para shkonin në Haxh sipas zakonit fetar që u kishte caktuar feja e myslimanizmit dhe e kristianizmit. Kristianët shkonin në Jeruzalem dhe myslimanët shkonin në Meqe (Mekë). Njerëzit që kishin qenë në këto dy vende për qëllime fetare, quheshin haxhillarë. Kur ata ktheheshin nga haxhillëku, u mbetej emri Haxhi, ndërsa mbiemri dhe emri i vet u zhdukeshin nga goja e popullit. Ata thirreshin gjithmonë me emrin Haxhi dhe jo me emrin që i kishte vënë nuni. Njerëzit që kishin qenë në Haxh, kur ktheheshin, nuk kapnin më kandar e kut (metër) me dorë, nuk peshonin më gjë dhe nuk merreshin më me tregti, sepse ajo konsiderohej si një mënyrë kusarie. Ata bënin punët më të lehta dhe rrinin në dyqanet e tyre si kryetarë dyqani, ndërsa vëllezërit ose fëmijët e tyre bënin punët në dyqan. Ligji fetar i myslimanizmit, i caktuar në Kuran prej Muhametit, ishte që për çdo vit të shkonin në Mekë 72 mijë vetë për t’u bërë Haxhi. Ndërsa ligji i fesë kristiane nuk kishte caktim në njerëz.
      Njerëzit që shkonin atë kohë nga Elbasani për t’u bërë Haxhi, iknin nga perëndimi e vinin nga lindja. Ata nuk kalonin dy herë në të njëjtën rrugë, se e kishin për gjynah. Ardhja e tyre nga lindja kishte kuptimin se nga lindja vinë të mirat, me që në lindje janë vendet e shenjta. Ata njerëz që do të niseshin për në Haxh, laheshin, shpëlaheshin, merrnin avdes dhe falnin sabahun. Ata thërrisnin hoxhallarët dhe fisin, të cilët e përcillnin me Teqbir dhe me këngë lutjesh fetare deri në Urën e Zaranikës. Aty përshëndeteshin me njeri-tjetrin duke i uruar rrugë të mbarë e duke i dhanë lamtumirën. Pasi këta njerëz niseshin për në Durrës, njerëzit që i përcillnin shkonin nëpër dyqanet e tyre dhe pinin kafe, duke dhënë urime për atë që ishte nisur për në vendin e mirë: “Shkoftë e ardhtë shëndoshë! Zoti ia pranoftë lutjet! Ja baftë kabull!”
      Këta njerëz iknin pas Bajramit të Madh dhe Bajramin e Vogël e falnin në Mekë, duke bërë dhe një kurban atje. Bejlerët që nuk kishin mundësi për të shkuar atje, dërgonin bedel (zëvendës) për të jatin që u kishte vdekur, ose për ndonjë pjestar tjetër të familjes së vet. Atij njeriu i jepeshin të gjitha shpenzimet e mjaftueshme për vajtje-ardhje nga Haxhi. Kur njeriu vinte nga Haxhi, shkonte drejt e në familjen e atij që e kishte nisur, së bashku me dhuratat që kishte sjellë. Beu atë natë do të shtronte një darkë të madhe, duke thirrur të gjithë miqtë e vet. Atij njeriu beu do t’i lidhte një rrogë mujore të mjaftueshme për të mbajtur familjen deri sa të ishte gjallë. Në qoftë se vdiste dhe familja nuk kishte krahë pune kush ta mbante, rroga do t’i mbetej përsëri.
      Njerëzit që shkonin në Haxh gjithmonë shkonin në grupe prej 5-6 vetësh. Kur ktheheshin nga Haxhi për në Atdhe, ndalonin në qytetin e Bitolës dhe dërgonin telegram nga zyra e kadiut për familjen e vet, duke i treguar dhe për datën e kthimit. Në ditën e kthimit, të gjithë hoxhallarët e Elbasanit, fisi dhe miqtë e tyre, u dilnin përpara nga lindja dhe i pritnin në Rrapat e Vojvodës. Pasi përshëndeteshin dhe jepnin urimet e rastit, shpërndaheshin nëpër shtëpitë e veta. Atë natë në shtëpitë e tyre shtroheshin darka të mëdha për fisin dhe miqtë. Të nesërmen, një pjesë e miqve u shkonin prapë nëpër dyqane dhe u jepnin urime mirëseardhjeje. Këta njerëz thirreshin për darkë nga njerëzit e fisit. Thirrjet zgjasnin 2-3 javë. Njerëzit që kishin ardhur nga Haxhi shpërndanin dhurata dhe ujë Zemzeni, që e kishin sjellë që andej. Njerëzit që shkonin në Mekë vishnin rroba të bardha sa kohë që rrinin në tokën e Arabisë. Kur ktheheshin në Atdhe, sapo kalonin tokën arabe, i hiqnin ato rroba dhe i ruanin për qefinë kur të ndërronin jetë. Ata vinin një çallmë me ngjyra në kokë, por jo të bardhë. Mbi krahët e veta hidhnin një shami të madhe e të bukur që quhej “binish”. Kjo shami qëndronte mbi varrin e Muhametit, sa kohë ai rrinte atje. Kur iknin, u jepej ajo shami, bashkë me shenjën e çallmës dhe kështu merrnin titullin “Haxhillarë”.
      Nga sekti kristian iknin në Jeruzalem para Pashkës së Madhe dhe ktheheshin pas Pashkës së Madhe. Nisja dhe kthimi bëhej si tek të parët. Ata priteshin nga priftërinjtë dhe populli i Kalasë. Rreth festit të kuq që mbanin në kokë, vinin një shirit të zi që tregonte titullin “Haxhi”. Nga sekti kristian shkonin dhe gra të veja në Haxh dhe këto bëheshin Haxhije. Ndër muslimanët nuk ekzistonte grua haxhije, ndërsa në fenë kristiane po. Kjo ndodh, jo vetëm nga besimi i fortë fetar, por dhe nga liria personale dhe dëshira për t’u bërë Haxhije dhe murgesha. Prej burrave që ishin bërë Haxhi, thirreshin dhe gratë e tyre Haxhije. Kjo gjë në fenë muslimane nuk ekzistonte. Ka njerëz që, megjithëse shkonin në Haxh, nuk kishin si qëllim të merrnin titullin “Haxhi”  dhe nuk e mbanin këtë titull.
      Zakoni i të shkuarit për haxhillëk u zhduk dhe nuk ekziston më që nga viti 1930.

                                       Festa e Shëngjergjit

      Në ditën e parë të Shëngjergjit, allaturka, në kohën e mëparshme, një pjesë e grave që nuk kishin fëmijë dhe një pjesë që kishin, shkonin dhe laheshin në Mullirin Sollak, i cili ndodhej në buzë të Shkumbinit. Ato shkonin për të prishur magjinë që dyshonin se mos ua kishte bërë ndonjë njeri dhe shpresonin që gratë pa fëmijë të ngelnin shtatzëna, ndërsa, të tjerave t’u ikte magjia që kishin. Gratë hynin poshtë gurit të mullirit dhe laheshin. Mulliri atë ditë nuk bluante drithë, sepse ai ishte i paguar nga gratë që do të laheshin aty. Qysh në mengjes, sapo zbardhte dita, burra dhe djem dilnin dhe rrinin nëpër livadhe afër mullirit dhe shihnin gratë që shkonin të mbuluara me napë e ferexhe për t’u larë në Mullirin Sollak. Ky zakon ka egzistuar që në vitin 1922 .
      Në ditën e parë të Shëngjergjit gratë tretnin koshum (plumb) nëpër shtëpi, që t’u dilte fati vajzave, për shëndet dhe për mbarëvajtje shtëpie. Po në ditën e parë të Shëngjergjit, çdo njeri, i madh dhe i vogël, që çohej nga gjumi në kohë mëngjesi, do të hante një thelb hudhre që të mos e pickonte gjarpëri për një vit. Gjithashtu, në këtë ditë njerëzit i pritnin kokën një nëpërke që e kishin kapur disa ditë më parë. Nëpërkës i futnin në gojë një flori të vogël dhe ia prisnin kokën me një fije ibërshimi, e cila, duhet të kishte dhe rruspa. Kokën e prerë e thanin dhe e mbanin me vete të mos binin nazar. Ndërsa ata që ishin të vobektë, zgjoheshin herët, pa zbardhur dita, shkonin në dyert e shtëpive të pasanikëve, merrnin një copë buashkël të derës së rrugës dhe e nomatisnin atë. Nomatisja bëhej për t’u pasuruar vetë, ndërsa, ata që e kishin inat, e nomatisnin që pasaniku të varfërohej. Pasanikët, për t’u mbrojtur, atë ditë linin roje tek dera e rrugës.
      Po në ditën e parë të Shëngjergjit, kushdo nga pjesëtarët e shtëpisë që zgjohej herët, shkonte në oborrin apo kopshtin e asaj shtëpie dhe merrte një plis dheu me bar të njomë, të cilin e vendoste mbi oxhak. Ky veprim bëhej që shtëpia të ishte në njomështi e mirëvajtje. Dita e parë e Shëngjegjit ishte dita më e përshtatshme për të bërë magji e gjëra të tjera të liga. Një natë para se të gdhinte Shëngjergji, në rrugë kishte lëvizje njerëzish për të tilla qëllime. Çdo njeri që zgjohej në mëngjes herët, do të kontrollonte në derë të rrugës se mos i kishin futur poshtë ndonjë magji. Ata që gjenin të tilla sende, i merrnin dhe i hidhnin në Shkumbin, duke thënë tri herë: ”U ftohtë zjarri i kësaj magjie si uji i këtij lumi!” Po këtë ditë, disa familje thernin një breshkë uji ose gaforre, i merrnin katër këmbët dhe i mbërthenin ato në katër skajet e shtëpisë së zjarrit ku rrinin të gjithë pjestarët e familjes. Ky veprim bëhej që të mos binin nazar ose mësysh vëllezërit njëri me tjetrin. Gjithashtu ky veprim bëhej edhe për shëndet, mirësi, për ta mbrojtur shtëpinë nga çdo e keqe.
      Festa e Shëngjergjit festohej nga gabelët me madhështi, me këngë e valle e me orkestër popullore. Atë ditë therej mish e pihej raki. Lagjet e gabelëve ishin në periferi të qytetit. Një pjesë e popullit të Elbasanit shkonte në periferi për të parë festën e tyre.

                                Shëngjergji nëpër katunde

      Ditën e parë të festës së Shëngjergjit të gjitha katundet e krahinat e Elbasanit, kristiane dhe muslimane, do të nxirrnin bagëtinë nga shtëpia për në kullotë. Kur bënin këtë gjë, e shoqëronin me një të shtënë pushke. Po në ditën e parë të Shëngjergjit, të gjitha shtëpitë që çonin bagëtinë në kullotë, i jepnin bariut një trastë me kripë. Bariu, ditën e parë që do të kulloste bagëtitë, do t’u shtinte atyre kripë.
      Tregtarët elbasanas dërgonin njerëz posaçërisht tek bariu, i cili rrinte fshehur afër vendit ku u shtihej kripa bagëtive. Si largohej bariu me bagëtitë, ai shkonte tek vendi dhe mblidhte kokrrat e kripës që kishin rënë poshtë. Këto kokrra kripe ia çonte tregtarit që e kishte dërguar. Kripën e mbante në kutinë e parave për mirësi dhe që tregtia t’i shkonte mbarë.

                       Ligji fetar për pasurinë e patundshme

      Në kohët e para myslimanët kishin dhe një ligj fetar për mbrojtjen e pasurisë së patundshme. Ai që donte të regjistronte pasurinë e vet në zyrën e ukafit, e bënte këtë duke i paguar asaj një “as” në vit. Kjo pasuri nuk mund të shitej nga trashëgimtarët, por ata kishin të drejtë ta shfrytëzonin atë pasuri, duke i marrë prodhimin dhe duke i dhënë zyrës së ukafit po një as në vit. Kjo pasuri, e cila quhej dhe “medinje”, nuk mund të shitej nga zyra e ukafit, as nga brezat trashëgimtarë. Ajo çrregjistrohej nga zyra e kadastrës së atij qyteti dhe regjistrohej në zyrat fetare të Medinjes. Kjo pasuri nuk mund të konfiskohej nga qeveria turke, në qoftë se trashëgimtarët bënin gabime ligjore, politike e të tjera. Gjithashtu, nuk kërkohej llogari për të ardhurat e kësaj pasurie. Detyrimi i vetëm ishte pagesa një as në vit, me që ajo ishte dhe medinje.
      Arsyeja se përse prindërit i bënin pasuritë edhe medinje, ishte se nëna dhe babai, kur e shihnin që fëmijët nuk ishin në rrugë të mbarë, por ishin dhënë pas veseve të këqia, duke u bërë plangprishës, si dhe duke dyshuar se, pas vdekjes së tyre mund ta shisnin pasurinë, që këta të fundit të mos mbeteshin pa pasuri, e bënin atë dhe medinje. Në Elbasan shumë shtëpi nuk figuronin të regjistruara në kadastër, pasi ishin të regjistruara në medinje. E gjithë pasuria në tokë e Elbasanit, e cila kaloi në shekuj si medinje, në 1930, me urdhëresë ligjore të Qeverisë kaloi në pronësi private të atyre trashëgimtarëve që i kishin trashëguar brez pas brezi nga stërgjyshërit e tyre.

                           Kodumi që rrihet vetë dhe Cen Kavaja

      Ky është një zakon i sektit Helveti, të cilin e ka vetëm Elbasani. Në Elbasan, në atë kohë, ishte një i arratisur i quajtur Cen Kavaja. Ishte nga Kavaja, por banonte në Elbasan. Kur fillonte acari i dimrit, ai shkonte e fshihej në Elbasan, në teqen e sheh Harrugës. Këtë gjë nuk e dinte as shehu i teqes. I arratisuri, Cen Kavaja, ngrihej natën  dhe i binte kodumit brenda në teqe. Zhurma e tij dëgjohej rreth e qark. E dëgjonin dhe xhandarët që patrullonin dhe nuk i afroheshin afër, se kishin frikë, pasi, sipas tyre, si ka mundësi që në teqen pa njeri të dëgjohet zhurmë?   
      Populli në atë kohë besonte se në teqe po bëhej mrekullia, aq më tepër që sipërfaqa përreth saj shërbente si varrezë dhe askush s’mendonte se këtë punë e bënte Cen Kavaja. Kështu ai filloi të besonte në mrekullinë e teqes së sheh Harrugës, në mrekullinë e vendit të mirë që ishte në këtë teqe. Kështu mbeti që, edhe pasi u vra Cen Kavaja, u bë zakon feje që, në muajin dhjetor (shëndre), shehu i teqes së asaj kohe, çdo mesnatë të këtij muaji të rrahë kodumin. Ai, shehu i teqesë, hyn në halivet sipas zakonit të sektit dhe rri 40 ditë e netë pa u larguar nga ajo dhomë e teqesë, duke dalë vetëm një herë në mes të natës për nevoja personale. Po nga mesi i natës ai fillon ziqrin në atë dhomë, e cila ka vetëm një dritare të vogël dhe lutet ditë e natë duke thirrur perëndinë.
      Gjatë kësaj kohe ai ka filluar dhe agjërimin, i cili zgjat 40 ditë dhe ha bukë me uthull e kripë. Pas 40 ditëve shehu del nga haliveja. Atë natë në teqe bëhet një ceremoni, duke shtruar sofrën me bukë e gjellëra të bollshme. Të pranishëm janë mehipët e teqesë së atij sekti dhe njerëz të tjerë që ata i duan të jenë të pranishëm në këtë darkë. Nga ajo natë ceremonie fillon ziqri që bëjnë një herë në javë mehipët e atij sekti. Zakonisht, në të gjitha teqet ku bëhen thirrje mehipësh, këndohen këngë të sektit të tyre. 
      Gojëdhëna e popullit per teqenë e sheh Harrugës, thotë: “Ishte një sheh në kohët e para që flinte gjithmonë në buzë të rrugës ku ishte themelu teqja…”, prandaj mbeti emri “Teqja e sheh Harrugës”. Një gojëdhënë tjetër thotë se, për 40 ditët e erbelinit, goja e popullit këndonte edhe këtë vjershë:

   40 ditët e erbelinit

40 ditët e erbelinit
Ja kam fal Xhelaledinit,
Ik, Xhelaledin, mos më rri ndër sy,
Se më prishe këtë tahy.

       Xhelaledini kishte qenë një djalë i bukur dhe kishte vajtur në teqe. Shehu i asaj teqeje i kishte thënë vjershën e sipërtreguar, duke bërë ziqër.
      Rufaijtë thonë këto vargje:

Vallah-hi, si më ke thanë, thu’j,
Kush u qep, hecën mbi uj’.

                                            Guri i avdesit

      Në kohët e para, çdo shtëpi muslimane në Elbasan kishte nga një gur avdesi ku merrnin burrat avdes, para se të faleshin. Guri ishte 40 cm i lartë, me një gropë të vogël në mes, ku vendoseshin thembrat e këmbës. Ky gur ishte vendosur në mes të hajatit.

 7.  VDEKJET  DHE  PERKUJTIMORET

                             Sallaja ose lajmërim vdekjeje

       Në kohët e para, kur vdiste një njeri, lajmërimi bëhej me anë të “sallasë” në xhaminë e pazarit në Bezistan. Lajmërimi i orarit të varrimit bëhej me anë të kasnecit në Pazar, pas sallasë. Në minaren e xhamisë hipnin 2-3 hoxhallarë dhe bërtisnin “salla!”, duke thënë dhe fjalë të tjera. Kur vdiste ndonjë njeri i vobektë, në minare hipte vetëm një hoxhë që e bënte atë veprim. Dyqanxhinjtë e Pazarit, porsa dëgjonin fjalën “salla”, i dërgonin shërbëtorët që kishin nëpër dyqane në xhami dhe merrnin lajmin nga hoxha se kush kishte vdekur. Hoxha paguhej nga familja, së cilës i kishte ndodhur vdekja.
      Në kohën e Luftës së Parë Botërore, në vitin1916-1917, në Elbasan ra një sëmundje që quhej “spanjollja”. Në atë kohë vdisnin deri në 35 vetë në ditë. Një herë shifra arriti deri në 52 vetë. Hoxhallarëve nuk po u dilte kohë që të shkonin nëpër shtëpitë e të vdekurve që të hanin bukën e tyre, sepse gjithë kohën rrinin në minare duke thirrur “salla” nëpër minare. Vdekjet e shumta bënë që vetë populli dhe Bashkia të ndalonin thirrjen e “sallasë”, sepse njerëzit ishin shumë të trembur nga ajo që po  ndodhte. Që nga ajo kohë, nuk u lejua të thirrej “salla” deri ne vitin 1920. Në 1920 filloi përsëri, deri në 1928. 
      Në atë shtëpi ku ndodhte vdekja, njerëzit e fisit, në qoftë se flenë natën e parë, do të flenë dhe dy netët e tjera me rradhë, që të bëhen tre netë, e pastaj ikin në shtëpitë e tyre. Në rast se flenë deri në shtatë ditë, duhet që të flenë deri në 40 ditë dhe do të ikin në natë tek, për arsye që në atë shtëpi të mos ndodhin dy vdekje. Ky zakon ka ekzistuar dhe tek kristianët, dhe tek muslimanët.
      Në atë shtëpi ku ndodh vdekja, një motmot nuk bëjnë gërmime në oborrin e shtëpisë për të mbjellë lule, se e kanë për keq. Ky zakon ekzistonte për të dy fetë.
      Në qoftë se vdes ndonjë grua e re, nëna e saj, në se nuk don që burri i saj të martohet sërish, ia mbërthen kopsat e rrobave që ka veshur, duke thënë:  “Kështu e mbërtheftë fati burrin e saj!”
      Për të tilla raste, ekzistojne dhe mjaft zakone të tjera.
      Kur vdes burri, ai lahet nga burrat, nga një hoxhë, i cili është posaçërisht për atë punë dhe në çdo vrimë të trupit të kufomës futet pambuk. Kur do ta çojnë në varrim, arkivolin e ngrenë njerëzit që ka fis nga i ati. Kur vdes grua, lahet nga gratë dhe nga një grua që është posaçërisht për atë punë. Edhe asaj i futet pambuk në të gjitha vrimat e trupit dhe, kur do ta çojnë në varrim, arkivolin do ta ngrenë burrat që janë fis i afërt i nënës së saj.
      Gruas i bëhet gropa e varrit deri tek gjoksi, sipas zakonit të muslimanëve. Ajo varroset më thellë se burri, se quhet djall ose dhelpër, prandaj, për ta dënuar, asaj i bëhet gropa më e thellë. Burrave gropa u bëhet deri tek beli.
      Arkivoli, në kohët e para, do të ndalej në “sollatesh”, duke dalë më parë tellalli nëpër Pazar e duke thënë: “Kush të detë sevap, fal xhinazenë i vdekuri në sollateshin e Tabakëve, në orën x!” Njerëzit pyesnin tellallin se kush ka vdekur dhe ai u tregonte. Më pas ata shkonin në atë orë pranë sollateshit, arkivoli ulej dhe pranë tij vinte hoxha që bënte një lutje. Pas lutjes, arkivoli merrej dhe çohej në varrezë.
      Njerëzit që pritnin për kryeshëndoshë në kohët e para, rrinin me guna dhe me jakën e gunës mbi kokë, në cilëndo stinë qoftë. Këta ishin të vëllezërit ose fëmijët e atij që kishte vdekur. Çdo njeri që do të shkonte për kryeshëndoshë, i thoshte atij që priste: “Rruashi vetë!” (rrofshi vetë) dhe, më i madhi nga ata që prisnin ngushëllimet për kryeshëndoshë, i kthente përgjigje çdo njeriu, duke i thënë:” Rrofshin miqtë!”, ose: “Me gjithë miqtë!”
      Miqtë më të afërt të atyre që rrinin me guna, rrinin më afër dhe nuk u ngrihen në këmbë të tjerëve që vinë për kryeshëndoshë. Në këmbë ngrihet vetëm brezi i parë i gjinisë së gjakut, si vëllezërit dhe fëmijët. Njerëzit që presin për kryeshëndoshë nuk bëjnë fjalë. Fjalët bëhen nga të tjerët. Në varrim shkojnë e vinë po me guna mbi kokë. Ditën e parë presin për kryeshëndoshë në shtëpi dhe ditën e dyte dalin në Pazar dhe presin në dyqan, duke shtruar dhe një belse të kuqe. Në qoftë se nuk kanë dyqan të vetin, do të presin në dyqan të fisit. Kjo pritje zgjat tri ditë, si nga burrat në Pazar, ashtu dhe nga gratë në shtëpi.
      Këtë zakon e përdorin, si muslimanët, ashtu dhe të krishterët.

                        Fjalët që përdoreshin për kryeshëndoshë

      Ngushëlluesit: “Shëndoshë vetë!” Pritësit: “Shëndoshë miqtë!” Përdorej dhe fjala: “Zoti ju dhantë zaprin!”, domethënë, zoti ju dhantë durimin. Zakonisht këto fjalë, në të tilla raste, jepen pa zë, me një shenjë të dorës e me përulje dhe pritësit i ngrihen në këmbë çdo njeriu, duke i përdorur dy herë këto fjalë, një herë në ardhje e një herë në ikje. Përsëriten kur vijnë nga varrimi dhe kur priten të nesërmen në dyqan.
      Në atë shtëpi ku ndodh vdekja, i vdekuri do të qahet në hajat dhe jo në dhomë. Në qoftë se nuk kanë kohë për ta varrosur atë natë, atë do ta përgjojnë burrat, në se është burrë, dhe në se ështe grua, do ta përgjojnë gratë. Shumë herë vajtimi do të bëhej me vaje, duke thirrur magjypka (jevga).
      Njerëzit e asaj shtëpie që preken në zi, për kryeshëndoshë hapin konak në shtëpinë e ndonjë fqinji. Fqinji, atë ditë, asaj familjeje do t’i bëjë drekën me shpenzimet e veta, sepse, familja që është në zi nuk gatuan atë ditë. Njerëzit që marrin pjesë në varrim ndahen në tri pjesë: miq të largët, miq të afërt dhe fisi. Miqtë e largët e japin ngushëllimin në varrezë, kurse miqtë e afërt dhe fisi vijnë pas atij që është prekur në zi dhe i japin ngushëllimet në shtëpi. I zoti i shtëpisë pret ngushëllimet në derën e rrugës, me gjthë njerëzit e afërt te tij. Kur ata janë duke ikur, ai u thotë: “Sot jeni tek unë!” Ata kthehen dhe hyjnë në dhomë. Këta njerëz ai i mban të gjithë për drekë. Dërgon bukë dhe në shtëpi ku presin gratë. Si hanë drekë, një nga kushërinjtë e atij fisi, thotë: “Siç jeni këtu, m’rama jeni ke unë!” Si mbarohet darka, ngrihet një njeri tjetër i fisit dhe thotë: “Neser, për darkë, jeni tek unë!” Këta njerëz që kanë bërë ftesën, dërgojnë darkën në atë shtëpi, duke llogaritur njerëzit që do të jenë. Këto lloj darkash vazhdojnë tri netë, pesë netë dhe, kur janë familje të mëdha, deri në shtatë netë.
      Burra dhe gra hanë veç e veç. Të zotit të shtëpisë që i ka ndodhur fatkeqësia, në se do t’i shkurtojë shpenzimet e kushërinjve, thotë në darkën e dytë, pa u ngritur nga sofra e bukës: “Siç jemi sonte, do të jemi për darkë te un’ nesër mbrëma!” Kështu ai bën darkën e tretë dhe mbyll vazhdimin e darkave. Pas kësaj, asnjë nuk mund të shfaqë dëshirën dhe respektin për të dërguar darka në atë shtëpi, sepse i zoti i saj nuk pranon më darka lëmoshë.       
      Familja që prekej në zi, për shpirtin e të vdekurit, në krye të 7 ditëve, i bëjnë hallvë dhe ia dërgojnë në xhami, duke bërë dhe lutje për shpirtin e atij që ka vdekur. Hallva shpërndahet në njerëzit që ndodhen atë ditë në xhami. Lutja fetare bëhet në kohë iqindije (pas dreke).
      Po atë ditë, ajo familje, para se të shkojë në xhami, shtron një drekë, duke pasur të ftuar njerëzit e fisit, të afërmit dhe fqinjët. Kjo ditë quhet “Dita e të shtatave”. Të njëjtat gjëra përsëriten në “të dyzetat”, në krye të gjashtë muajve dhe në krye të vitit. Familjet e pasura, kur përkujtonin të vdekurin, dërgonin drekë dhe hallvë dhe për të burgosurit.

                                Martesa tek burrat e ve

      Burrat e ve që martohen me gra të veja, nuk bëjnë dasëm dhe nuk përsërisin asnjë zakon. Gruan e tij të ve burri e merr natën dhe ajo nuk bëhet nuse e nuk nusëron. Në rast se është vajzë dhe do të marrë një burrë të ve, edhe nusja nuk nusëron. Atë natë në shtëpi nuk do të ketë as shokë, as miq, as këngë e valle.
      Burrat e ve e bëjnë formalitetin zyrtar në zyrën e kadiut dhe, pas dy a tre netëve martohen, pa qenë nevoja që të kenë hoxhë që t’u japë lutjen e martesës.
      Gruaja e ve nuk thirret në gosti nga fisi i burrit, as nga fisi i vet. është e njëjta gjë dhe për vajzat që marrin burra të ve. Burrave të ve dhe grave që martohen me ta, nuk u bëhen nderime dhe nuk u jepen dhurata sipas zakonit, siç mund t’i bëhen një djali a një vajze kur martohen.
      Burri i ve që martohet me grua të ve a me vajzë, bie të flejë me të që natën e parë dhe familja e tyre nuk i bën asnjë nga zakonet që bëhen për të sapomartuarit e tjerë, sepse martesa e tyre quhet si një martesë ordinere, e panevojshme dhe e pavlefshme. Kjo martesë nuk ka bukurinë dhe gëzimin e atyre që martohen për herë të parë.

                              Shëndreu i plakave

      Në kohët e para, gratë muajin shëndre e kishin frikë dhe më tepër e kishin plakat, pasi në këtë muaj ato vdisnin më tepër, prandaj atij i ka mbetur “muaji i plakave”. Në këtë muaj, që në ditën e parë bëheshin ëmbëlsira për të ëmbëlsuar shëndreun dhe në derë të një dhome brenda shtëpisë, gratë vinin nga një gisht mjaltë. Për muajin shëndre thuhej se këtë muaj del krakaxhulli në popull, (njerëzit që kanë frymë djallëzie), të cilët ditën janë njerëz dhe natën bëhen të këqinj (krakaxhull). Këta njerëz përfytyroheshin të veshur me hekura e me thonj hekuri, si dhe me zinxhirë në krahët e tyre. Kur ecnin, ato shkaktonin zhurmë nga kërcitja e zinxhirëve dhe hekurave. Në darkën e muajit shëndre gratë merrnin katër këmbët e gaforres që kishin mbërthyer në katër qoshet e shtëpisë së zjarrit në ditën e parë të Shëngjergjit dhe i vendosnin mbi derën e shtëpisë së zjarrit, në të hyrë. Qëllimi i këtij veprimi ishte të largohej rreziku i muajit shëndre, që kjo shtëpi të mos shihte gjë të keqe. Vendi ku liheshin këmbët e gaforres quhej musandër.

8.  ATMOSFERA  E  PUNES

      Punëtoret që mblidhnin ullinj në stinën e dimrit, thirreshin “mbledhëset”. Ndër këto mbledhëse kishte dhe plaka që ishin komike. Karvani i kuajve e i gomarëve kalonte në mes të ullishtave. Kur ai i afrohej ndonjë vajze të bukur, kafsharët i thonin gomarit: “Ush, gomar, të raftë bishti!” Komiket i përgjigjeshin ndryshe dhe bëhej një lojë fjalësh në mes të punëtoreve dhe punëtorëve. Dhe ullishta gjëmonte nga të qeshurat. Pas këngës së parë që këndonin për plakën, këndohej kënga tjetër:

       Më than’ shoqet m’rame

     Më than’ shoqet m’ramë:
     – Merre, moj merre, plakun!
     – Shalët e plakut si dajaku,
        Qyqa, ç’ta baj plakun unë?!

Më thanë shoqet m’ramë:
– Merre, moj merre, plakun!
– Koka plakut si susaku,
  Qyqa, ç’ta baj plakun unë?!

     Më thanë shoqet m’ramë:
     – Merre, moj merre, plakun!
     – Qafa plakut si rosaku,
       Qyqa, ç’ta baj plakun unë?!

Më thanë shoqet m’ramë:
– Merre, moj merre, plakun!
– Kurrizi i plakut rrumlla-zdrumlla,
   Qyqa, ç’ta baj plakun unë?!

      Më pas vazhdonin të mblidhnin ullinj dhe, më vonë, këndonin këngën tjetër:

        Dadushja

– Dadushe, moj bi’,
  Çar burri do ti?
  Të jap nana një bej!
– Hej, moj nane, hej,
  Gjithë ditën si bej,
  Natën tej për tej!

– Dadushe, moj bi’,
  Çar burri do ti?
  Të jap nana nji hoxhë!
– Hej, moj nane, hej,
  Gjithë ditën tuj shkru’,
   Natën bredh me mu’!

– Dadushe, moj bi’,
  Çar burri do ti?
  Të jap nana një aga!
– Çka, moj nane, çka,
  Ashtu siç e di,
  Makar një pasha!

– Dadushe, moj bi’,
  Çar burri do ti?
  Të jap nana nji qeros!
– Mos, moj nane, mos,
  Gjith’ ditën qeros,
  Natën magdanos,
  Mos, moj nane, mos!

      Nëpërmjet këtyre këngëve punëtoret plaka vinin në lojë bejlerët, hoxhallarët, agallarët, pleqtë, qerosët dhe vajzat. Pranë zjarreve të ndezur hahej mëngjesi, i cili ishte simite me bugaçe e qahi, ngrohej buka, gatuhej fërgesa për drekën e piheshin kafet.
      Së bashku me njerëzit që mblidhnin ullinjtë ishin dhe magjypkat, që ia thonin këngës së bashku me punëtoret:

       Shkoj në pyll

Shkoj në pyll, o mi lale,
Nuk më pret nagaçja,
I ka fajet, o mi lale,
O kjo pushtarakja.
O moj, dystabanja e lalës-e!

Shkoj në pyll, o mi lale,
Nuk më pret cakorrja,
I ka fajet, o mi lale,
O kjo vetullholla.
O moj, boj’esmerja e lalës-e!

Si mësoj, o mi lale,
O kjo puna e jonë,
Mori galet, o mi lale,
O me gjith’ dynjanë,
O moj, shkurtamanja e lalës-e!

       Përkthesa ose refreni, sipas autorit:

Këndon kum’rija, o moj qafëbardhë,
Dal e të pres lala, moj në Qaf’shkallë.
Këndon kum’rija, o moj qafëzezë,
Dal e të pres lala, o moj në vorrezë!

      Duke punuar, vazhdon kënga:

         Ku të ka nana?

Ku të ka nana
Ty, moj bij’,
Sa e vogël më ke dal çengji.
N’rofe, n’rofe dorën-e,
Moj, dorëarta nanës-e,
E bija Tiranës-e,
Merr shportën e Stasit-e,
E bija kolasit-e,
Ku të ka ty nana-e!

Ku të ka nana
Ty, moj bij’,
Në ullishtet tue mbledh’ ulli,
N’rofe, n’rofe dorën-e,
Moj, dorëarta, nanës-e.
E bija Tiranës-e,
Merr shporten e Stasit-e,
E bija bimbashit-e.

Ku të ka nana
Ty, moj bij’,
Në ullishtet vjen e më rri.
N’rofe, n’rofe dorën-e,
Moj dorëarta nanës-e,
Merr shportën e Stasit-e,
E bija hysbashit-e.

Ku të ka nana
Ty, moj bij’,
Sa me naze ti më rri.
N’rofe, n’rofe dorën-e,… (e të tjera)

      Këngët dhe shakatë e punëtoreve vazhdojnë pa ndërprerje. Kënga tjetër:

     Ku të ka lala?

– Ku të ka lala, moj boj’ezmere,
Ma hang’e kryet me potere,
E m’a men’, moj, acahere,
T’u gris fustania n’at’ deg’ ferre!

– Unë pas teje shumë  u treta,
Gjynafet e mija i paç për vete,
Derën time t’i s’ma gjete,
Nëpër k’to ferra ti më mbete!

– Ku ma ke lan’ cergën, moj boj’ezmere?
– Prapa, pas një ferre, prapa pas një dere.
– Bjerja lalës se jam beqar,
   Do shkojm’ së bashku në Pazar.

      Pastaj vazhdojnë këngën e katërt:

    Këndo, moj qyqe!”

K’no, moj qyqe, se po vjen behari,
Më doq zemra, më zu’ halli, 
Për boj’ezmeren më zu’ malli.

Po qaj natë, moj nane e po qaj ditë,
Po qaj për pikëzezën që më ka ik.
Jam sëmurë, moj nane, po më zanë ethet,
Për kujtim goca më ka lanë çerven.

Përkthesa:

Tabakhane, na more më qafë,
Donte goca këpucë e çorap’,
Jarnana,… e të tjera.

       Punëtoret e punëtorët e ullishtës, pasi kalojnë ditën e punës duke kënduar, zbresin nga ullishta dhe hyjnë në qytet po duke kënduar. Në ullishtë, jo vetëm punohej por, ajo ishte dhe një qendër dëfrimi, bisedash e shakash:

          M’re, nizam!

M’re nizam, nizami par’,
Ban qerem, o të puth në ball’.

M’re nizam, nizami i dyt’,
Ban qerem, o të puth, o në syt’.

M’re nizam, nizami i tret’,
Ban qerem, o të puth si du’ vet’.

      Pastaj kthejnë fjalët, duke thënë:

Burizan, (ose burizane) bjeri borisë,
Dëftei orët e ditës puntorisë. 

      Njëri nga ata që është aty, ban me gojë “të, të, ty!” dhe e përsërisin këngën duke bërë shaka me njeri-tjetrin. Pastaj fillon kënga tjetër:

    S’paska pa dynja me sy!

U bu bu, si qenka ky,
S’paska pa dynja me sy,
Aman, lule, aman,
Un’ të du’, hajde rri me mu’.

Me ato leshna si kunorë,
S’un t’i kapa një her’ me dorë,
Aman, lule, aman,
Un’ të du’, hajde rri me mu’.

Me ato bishta, me ato gërsheta,
Se ç’mi prishe mend e shkreta,
Aman, lule, aman,
Un’, moj, të du’, hajde rri me mu’.

Me ato sisa si shefteli,
M’i jep meze t’i pi raki,
Aman, lule, aman,
Un’, moj, të du’, m’lidh ulli me mu’.

Ato sisa si kokërr mollë,
Më vjen keq, se s’un t’i kapa ‘i her’ me dorë,
Aman, lule, aman,
Un’, moj, të du’, hajde rri me mu’.

Qenka pjek si njana-tjetra,
Me rubare më çojne letra,
Aman,… (e të tjera)

Qenkan pjek si njana-njana,
Ma e bukura shkurtamania,
Aman, lule,… ( e të tjera)

      Më pas këndohet kënga tjetër:

Të raftë zjarri, moj mëhallë e Dautbejës,
Se në ullishtë u vra kopuku i Dejes,
Marije, moj Marije,
Ma ke shtatin si selvije… (e të tjera)

      Këtë këngë e këndojnë me fjalë të ndryshme, si t’u pëlqejë. Pronarët e ullishtave vijnë hipur në kuaj, kalojnë në mes të punëtoreve dhe u thonë: “Ju këndoftë si goja, zemra!” Punëtoret u përgjigjen: “Faleminderit, aga e mirë se na erdhe!” Pronarët u zbresin kuajve dhe rrinë secili në pronë të vet, duke mbajtur shishen e rakisë para e duke qerasur punëtorët me nga një gotë raki. Punëtorët magjypë fillojnë të këndojnë përsëri këngë të tjera:

        Minja e re

Lava du’rët te çesmja e re,
T’i mirëmbeç, moj mëhalla e re!
Jarinarina, moj të keqen-e,
Si qiri shamllani unë po tretem-e.

Minja re, moj, Minja e re, 
Rreth mëhallës tate mu’ më ke.
Jarinarina, moj t’u bafsha,
Si qiri shamllani unë po bahem.

– Ban teqe mirë, qerrata!
– Jam e re e mos më nga!
Jarinarina, moj,… (e të tjera)

Minja e re, moj, Minja e re,
Dil ke çesmja se aty më ke.
Jarinarina, moj, të keqen-e,
Si qiri shamllani unë po tretem-e.

      ( Shënim: Vajza quhej Emine dhe dashnori, për ledhatim, i thërriste Minja e re.)
      Punëtorët që shkundin ullinjtë, ata që mbledhin e transportojnë, punojnë e këndojnë:

           Hajde, dalim!

– Hajde dalim nga çarshia.
– Jam  mafmur, s’më ka dal rakija.

– Hajde dalim bregut të kepit.
– Nuk më iket prej muhabetit.

– Hajde dalim buzës lumit.
– Nuk m’ka dal’ mafmurlluku i gjumit.

– Hajde dalim buzës s’Shkumbinit.
– Jam tue mbledhun kokrrat e ullinit.

– Hajde dalim nga Zaranika.
– Ka pru’ ujë shumë e më ka marrë frika.

– Hajde dalim nga Manazderja.
– Nuk m’ka ardhë bojëezmerja.

– Hajde dalim nga ullishta.
– Nuk më vjen pas kjo ogiçja.

– Hajde dalim se nata afroi.
– Me shporta në dorë lala në shtëpi do shkojë.

      Punëtorët, pa mbaruar mirë këngën, nisen tufa-tufa, duke kaluar përmes ullishtës, së bashku me karvanin e kuajve që mbajnë ullinjtë. Ullishta gjëmon nga zëri i punëtorëve. Pasataj vijon përshëndoshja midis djemve e vajzave, me humor e duke i dhënë dorën njeri-tjetrit:

                                          Tregim në lidhje me punën

      Më parë, punët kryesore që bënin jevgjit në Elbasan, ishin: kovaçllëku, puna e krahut në bujqësi dhe punishtja e tjegullave dhe e tullave, të cilës i thonin “qerhane”.
      Tjegullat në kohët e para bëheshin 60 cm të gjata, ndërsa pesha e një tjegulle ishte 7-8 kg. Ato bëheshin në dy forma, me lug dhe të shtrira, pa lug, siç është modeli i sotëm. Tullat bëheshin të ndryshme për nga kualiteti, gjerësia dhe gjatësia. Trashësia e tyre ishte 1.5 cm. Më vonë këto lloj tullash dhe tjegullash u zhdukën dhe doli një lloj tjetër tullash dhe tjegullash, më i perfeksionuar. Tullat u bënë 25 cm të gjata, 12 cm të gjëra dhe 4 cm të trasha, me peshë 1 kg. Puna për përgatitjen e tjegullave dhe tullave fillonte në stinën e verës, menjëherë pas Festës së Shëngjergjit, të cilën të gjithë e festonin nëpër shtëpitë e tyre. Pas kësaj feste, të gjithë, burra e gra, djem e vajza, shpërndaheshin nëpër qerhane dhe fillonin nga puna duke kënduar. Kënga e tyre dëgjohej në qetësinë e natës, deri në qytet. Punëtorë të tjerë punonin në ullishtën e Elbasanit (bënin plaçkë) me ngarkesë në shpinë, të cilën e quanin “plaçkë” (lëmishte e mbetje drusore). Kjo bënte të mundur pastrimin e ullishtës nga limazha e shkadhitjes, e hedhjes së ferrave dhe gjerdheve. Të ngarkuar në shpinë, kur arrinin afër qerhanes ku do të shkarkoheshin, ata u këndonin shokëve këngë të ndryshme edhe për t’i ngacmuar:

– Vij nga ullishta ngarku’ me plaçkë,
Ogici im në qerhanet asht’,
Moj qerhane që na fut zjarrin,
M’at boj’ezmerin, s’un’ po e qis mallin.
Bojezmer, në qerhanet po të djeg vapa,
Të jap motra të mijat napa.

– Ashtu asht’, moj ros’ ullishte, ashtu asht’, siç thu’,
S’më djeg vapa, sa më djeg ti mu’,
Ti që më vjen nga ullishta me barr’ n’arku’,
Më gjen në qerhanet tuj punu’, 
Un’ punoj për ty dhe ti punon për mu’!

– Në qerhane jam tue pre’ tjegulla,
Në qaf’ më pastë, o shokë, kjo jevga.
Në qerhanet jam tue pre tulla,
Për bojëezmeren do baj kulla,
Për bojëezmeren zeshkamane
Që më vjen n’arku me plaçkë në këtë qerhane.

– Moj qerhane, ku na m’lodhe,
Bojëezmeren shumë ma lodhe.
– S’lodhet motra, sa lodhet zemra,
Në ullishtet për ty më kap lemza!

      Vazhdon me të tjera fjalë dashurie, duke ngacmuar njera-tjetrën. Kështu e kalonin stinën e verës në punishtet rreth Elbasanit. Puna nëpër qerhane ishte specialitet i trashëguar i jevgjitëve dhe punohej me mjete primitive. Me këtë mjeshtëri jevgjit e Elbasanit shkonin në Lushnjë, në Fier, në Berat, në Peqin, në Durrës, në Tiranë, në Shkodër dhe në katundet fushore, kur u bëhej thirrje nga njerëzit që kishin nevojë për tulla e për tjegulla. Kjo bëhej duke i kaparosur (pajtuar) punëtorët para fillimit të sezonit. Kur ndodhte kjo gjë, një pjesë fare e vogël e punëtorëve mbetej në qerhanet në Elbasan dhe ndodhte që të bëhej krizë tjegullash dhe tullash, duke u rritur kështu dhe  çmimi i tyre.
      Ai që kishte kushte të përshtatshme për të hapur një punishte të tillë, duhej t’u siguronte rrogën dyfish dhe ushqimin, mbase dhe fjetjen falas punëtorëve evgjitë. Ata që mbeteshin në Elbasan dhe hapnin punishte tullash në pronat e pronarëve, quheshin qeramarrës dhe i merrnin ato me kondita. Qeramarrësi, pronarit s’i jepte para, por tulla e tjegulla sipas marrëveshjes që do të bënin. Kjo mund të ishte deri në 20000 copë. Furrën e parë që do të digjte, me tulla ose dhe tjegulla, qeramarrësi do t’ia jepte pronarit. Furrat e tjera i bënte për popullin. Punëtorët që merrte i kishte me pagë mujore dhe me ushqim. Ndërsa, punëtorët që mblidhnin lëmishte ishin me pagë ditore, pa të drejtë ushqimi. Këta punëtorë e fillonin punën një muaj më parë, që të depozitonin drutë dhe lëmishtet. Qeramarrësi ishte specialist në fushën e gatimit të baltës me këmbë, të furrës ku digjnin tullat dhe tjegullat, të kallëpëve ku priteshin tullat dhe tjegullat, profesionistë që i ndenin në fushë tjegullat dhe tullat, që i thanin me anë të diellit e që quheshin qerpiçë, kurse ato që digjeshin me zjarr, merrnin emrin tulla. Këta punëtorë që punonin në këto lloj punësh, kapnin numrin prej 40 vetësh, sepse puna bëhej ditë e natë pa ndërprerje, deri sa kalonte stina e verës. Në fund, qeramarrësi u bënte atyre një gosti.
      Tullat në atë kohë shiteshin një napolon mija (një mijë copë) dhe transporti bëhej me gomar, një gjysëm napoloni mija. Gomarit i ngarkonin 50 tulla dhe kalit 75 tulla. Çmimi i tjegullave ishte një napolon e gjysëm mija, kurse në stinën e dimrit çmimi i tullave dhe i tjegullave rritej një gjysëm napoloni përmbi çmimin ekzistues. Disa tregtarë depozitonin tjegulla dhe tulla në stinë vere, me qëllim që t’i shisnin në dimër dhe të përfitonin.      
  (Vazhdon)​